Niadaŭna ŭ sieryi «Biblijateka Svabody. XXI stahodździe» vyjšła čarhovaja kniha supracoŭnika biełaruskaj redakcyi radyjo «Svaboda» Siarhieja Navumčyka «Dzievianosta čaćviorty». Adrazu chaču skazać, što heta zachaplalnaja kniha, jakaja čytajecca niby raman. Chaču taksama adznačyć dobruju biełaruskuju movu aŭtara i lohki, zachaplalny styl piśma. Ja mahu paraŭnać jaje z tvoram talenavitaha piśmieńnika i žurnalista Viktara Marcinoviča «Mova», što vyjšaŭ u minułym hodzie i nabyŭ vialikuju papularnaść. Darečy, tym, chto jašče nie čytaŭ knih Navumčyka i Marcinoviča, raju ich pračytać razam, bo, kali b u 1994 hodzie pieramoh Kiebič, kniha Marcinoviča nabyła b žachlivuju realnaść. A jak tut nie pryhadać tvor Aksionava «Vostraŭ Krym», jaki hod nazad ździejśniŭsia i praciahvaje pałochać uvieś śviet pačvaraj Treciaj suśvietnaj vajny.
Ale ja chaču padyści da knihi Navumčyka i jak niepasredny ŭdzielnik usich padziej, što adbylisia na palityčnaj scenie Biełarusi ŭ 1994 hodzie.
Svoj pieršy raździeł Navumčyk nazyvaje «Revanš impieryi», ale ja b skazaŭ krychu inakš. «Časovy revanš impieryi», albo «Pirava pieramoha «Russkoho mira». Treba skazać, što maładaja «kamsamolskaja» namienkłatura, jakaja vyjhrała vybary ŭ Kiebiča ŭ 1994 h., vyjhrała ich i ŭ jelcynskaj «staroj» namienkłatury ŭ Maskvie i ledź nie zachapiła Kreml, jak heta zdoleŭ zrabić ŭ ChVII st. ich idejny sabrat Iłžedźmitryj I. Nie raz jana pakazvała «dulu ŭ kišeni» i pierajemniku Jelcyna, a časam nie saromiełasia jaje z hetaj hłybokaj kišeni i dastać.
Darečy, Biełaruś zdolnaja ŭ hetym kirunku. Možna pryhadać i Alenu Hlinskuju, ruskuju carycu, i pieršuju impieratrycu Rasii Kaciarynu I, jakaja naradziłasia ŭ Minsku, niepadaloku ad siońniašniaj prezidenckaj siadziby.
Asnoŭnaja zasłuha ŭ parazie Kiebiča mienavita ŭ apazicyi BNF, jakaja ŭ žyvym efiry patrabavała adstaŭki Kiebiča niekalki hadoŭ. I tut ja zhodny ź Miečysłavam Hrybam, jaki ličyć, što šansaŭ vyjhrać vybary ŭ Kiebiča pry lubym raskładzie nie było. Nie moh, na maju dumku, pry lubym raskładzie vyjhrać hetyja vybary i Zianon Paźniak, bo ŭsia infarmacyjnaja mašyna Sakałova, Małafiejeva i asabliva Kiebiča paśpiachova stvaryła jamu i nam, jaho prychilnikam, admoŭny imidž.
Ciapier, pražyŭšy na śviecie 60 hadoŭ, ja liču, što hałoŭnaj pamyłkaj Partyi BNF było vyłučeńnie ŭ pieršyja prezidenty svajho lidara i takim čynam strata jaho vielizarnaha patencyjału ŭ budučym. Nam usim treba było ŭhavaryć vyłučycca na hetuju pasadu Vasila Bykava.
U jaho kamandzie znajšłosia b miesca i Paźniaku, i Šuškieviču, i Karpienku. Tolki Bykaŭ, stvaralnik i adzin z zasnavalnikaŭ BNF, moh skłaści ŭ druhim tury kankurencyju Łukašenku i z dapamohaj častki kamandy Kiebiča jaho pieramahčy.
Peŭnyja šansy byli i ŭ Radzima Hareckaha. Čas Paźniaka pryjšoŭ by krychu paźniej, na druhich prezidenckich vybarach, praź piać hadoŭ.
Čamu tady vyjhraŭ Łukašenka? Sprava ŭ małoj adukavanaści biełaruskich vybarščykaŭ. Ich kolkaść składała tady krychu bolš za 7 miljonaŭ, ź ich z vyšejšaj adukacyjaj — tolki kala 1,5 młn. Značnaja kolkaść ź ich — heta ŭdzielniki i dzieci apošniaj vajny, jakija pavieryli, što im viernuć źniščanyja hrašovyja ŭkłady, raźbiarucca z karupcyjaj i naohuł z tymi, chto adarvaŭsia ad ich i skončyŭ «roznyja tam akademii». «Saška im pokažiet», — kryčali jany (ja sam čuŭ u Škłovie i Minsku) i hurmaj biehli na vybarčyja ŭčastki.
Navat kab usie partyi i ruchi, i asabliva «Hramada», jak vielmi zaraz chočacca Navumčyku, padtrymali Paźniaka, sprava mahła skončycca pieramohaj Łukašenki ŭžo ŭ pieršym tury. Bo naš kandydat Šuškievič adbiraŭ hałasy tolki ŭ Kiebiča. Usie, chto chacieŭ, hałasavali za Paźniaka. Darečy, u druhim tury niekatoryja ź ich padtrymali Łukašenku.
Cikava, što ŭ svajoj knizie Navumčyk ni razu nie zhadaŭ pra toje, što ŭ 1993 hodzie była stvorana Partyja BNF, jakaja i mahła vyłučać palityčnyja kandydatury na vybarach.
Da hetaha ŭ BNF, jak u šyroki hramadski ruch, mahli ŭvachodzić i kamunisty, i biespartyjnyja. (Na pieršym źjeździe BNF u Vilni ŭ 1989 paplečnikami Paźniaka byli abranyja kamunisty, daktary navuk Michaś Tkačoŭ i Juraś Chadyka.) Šmat kamunistaŭ, siarod ich i Siarhiej Navumčyk, było i ŭ frakcyi BNF.
Mienavita ruch BNF paspryjaŭ stvareńniu novych demakratyčnych partyj, i asabliva BSDH. Pieršy kiraŭnik Hramady — Michaś Tkačoŭ, jaho namieśniki Mikoła Kryžanoŭski i aŭtar artykuła — usie aktyvisty BNF.
Nie napisaŭ Navumčyk i pra toje, što ŭ BSDH isnavała svaja frakcyja ŭ Viarchoŭnym Saviecie CHII sklikańnia (spačatku 12, a potym i 15 čałaviek) i daloka nie ŭsie jaje siabry ŭvachodzili ŭ apazicyju BNF.
Na maju dumku, stvareńnie ŭnutry BNF asobnaj partyi było vielizarnaj pamyłkaj, bo astatnija siabry BNF, jakija ŭžo daŭno byli ŭ inšych demakratyčnych partyjach, stali «frontaŭcami» druhoha hatunku, i da ich stali stavicca źniavažliva, što dobra adčuvajecca ŭ knizie Navumčyka.
Darečy, Paźniak i jaho novaje atačeńnie nie prapanoŭvali mnie i maim siabram z Hramady ŭvajści ŭ jaho kamandu. Jany raźličvali na pieramohu ŭ pieršym tury i ŭžo dzialili ministerskija partfieli.
Potym hetyja «novyja» ludzi ŭ 1995 hodzie zapatrabavali adstaŭki Paźniaka, a paźniej raskałoli i faktyčna źniščyli Partyju BNF jak mocnuju palityčnuju siłu.
Što tyčycca Šuškieviča, to tut Navumčyk maje racyju, bo hetuju kandydaturu vyłučyŭ Mikoła Statkievič, zahitavaŭ za jaje bolšaść siabroŭ Hramady, a potym całkam uchiliŭsia ad udziełu ŭ vybarčaj kampanii Šuškieviča.
Treba skazać, što pieršaja ŭ Biełarusi kaalicyja z troch palityčnych partyj — Hramady, Abjadnanaj demakratyčnaj partyi Biełarusi i Sialanskaj partyi — hodna praviała vybarčuju kampaniju i zdoleła jakasna sabrać nieabchodnuju kolkaść podpisaŭ, što nielha skazać pra inšych kandydataŭ.
Navumčyk smakuje našyja adnosiny z kamandaj Hienadzia Karpienki. A tut usio davoli prosta. Kamanda Karpienki praŭdami i niapraŭdami chacieła sabrać, jak i kamanda Łukašenki, 70 podpisaŭ deputataŭ VS, kab zarehistravacca, nie źbirajučy podpisaŭ hramadzian. Sabrać podpisy ŭ Viarchoŭnym Saviecie Łukašenku nie ŭdałosia, u Karpienki spravy išli lepš, ale krychu podpisaŭ nie chapała i jamu.
Tady i adbyłasia sustreča pamiž pradstaŭnikami Karpienki i mnoju, jak lidaram Hramady, dzie my damovilisia, što stavim podpisy za Karpienku, a jon spryjaje nam u zbory podpisaŭ za Šuškieviča ŭ Maładziečnie. (Karpienka ŭznačalvaŭ Maładziečanski harvykankam — Red.). Adnak u Maładziečnie zrabili ŭsio, kab my tam podpisaŭ nie sabrali. Kali ja nahadaŭ pamočnikam Karpienki pra našu damovu, ja pačuŭ abrazy ŭ bok Šuškieviča i taki prykładna adkaz: «My ŭžo sabrali podpisy hramadzian, a vašyja podpisy možacie zabrać nazad». Heta my i zrabili ŭ śpiecyjalnaj zajavie ŭ Vybarčuju kamisiju. Zrazumieła, ja viedaju, što braŭ na siabie palityčnuju adkaznaść, ale ŭ palitycy heta nieabchodna. Chaču skazać, što Navumčyk heta zrabiŭ u 1996 hodzie, kali ŭ vielmi ciažki momant dla Baćkaŭščyny jaje pakinuŭ i spyniŭ svaju palityčnuju dziejnaść, staŭšy supracoŭnikam radyjo «Svaboda», dzie zabaroniena lubaja palityčnaja prynaležnaść.
Ale podpisy za Karpienku sabrali vielmi nieachajna, bo tam prysutničaŭ vialiki hrašovy faktar. Potym na hetyja ž hrabli staŭ i Leanid Sinicyn.
Zatym tyja ž ludzi zdradzili Karpienku i pajšli słužyć pieršamu prezidentu. Kali Karpienka staŭ deputatam VS CHIII sklikańnia, my sustrelisia, abhavaryli ŭsie detali toj spravy, i kanflikt byŭ vyčarpany.
* * *
Jość i jašče adna detal, jakuju liču patrebnym adznačyć. U knizie Janki Zaprudnika «Biełaruś na histaryčnych skryžavańniach» ja znachodžu cytatu z vykazvańniaŭ Siarhieja Navumčyka i jaje acenku, zroblenuju Zaprudnikam.
«Šmathadovaje vyniščeńnie nacyjanalnaj intelihiencyi, nasadžeńnie ŭ čałaviečaj śviadomaści artadaksalnaha balšavizmu nie mahło nie pryvieści da źbiadnieńnia intelektualnaha patencyjału nacyi», — ličyć deputat Viarchoŭnaha Savieta Siarhiej Navumčyk. Na jaho dumku, kamunistyčnaja pramyŭka mazhoŭ stvaryła typ hramadzianina, jaki «zvyk da luboj śviežaj, aryhinalnaj idei stavicca ź vielizarnym sumnieńniem, a to i ź nianaviściu».
Pieršymi «palityzatarami» biełaruskaha hramadstva byli maładyja naščadki partyjnaj arystakratyi. Pryčyny hetaha — i psichałahičnyja, i sacyjalnyja: tut vidać prykmiety viadomaha sindromu «załatoj moładzi». Žyvučy ŭ biaśpiečnaj atmaśfiery ŭpłyvovych siemjaŭ, majučy šyroki dostup da infarmacyi ab žyćci ŭ navakolnym śviecie i budučy idealistyčna nastrojenymi, niekatoryja z hetych maładych ludziej (viadoma ž, nie bolšaść) vostra adčuli maralny raskoł savieckaha hramadstva. Napor pierabudovy daŭ im mahčymaść dziejničać zhodna sa svaimi pačućciami i ŭmacavaŭ ich pazicyju ŭ sutyknieńniach z baćkami, što časam mieła dramatyčny charaktar».
Dumaju, tut Zaprudnik jašče bolš za 20 hadoŭ nazad trapna adznačyŭ, praź jakija «akulary» bačyŭ palityčny praces Navumčyk.
* * *
Dobra, što kniha Navumčyka vyjšła napiaredadni čarhovych prezidenckich vybaraŭ. Jaje varta z ałoŭkam pračytać usim budučym udzielnikam kampanii.
Zdajecca, što čarhovaja elehantnaja pieramoha Łukašenki na ich niepaźbiežnaja. Ale ja ŭ hetym nie ŭpeŭnieny, i voś čamu. Zaraz jon moža paŭtaryć los Kiebiča, bo ludzi ad jaho kiravańnia ŭžo stamilisia, i kali źjavicca niejkaja novaja treciaja siła, jak heta było ŭ 1994 hodzie, i za jaje śpinaj buduć prahladacca zorki Kramla, to vyniki vybaraŭ mohuć stać dla jaho vielmi niečakanymi. U jakaści prykładu možna pryvieści vybary prezidentaŭ u niepryznanych respublikach, takich jak Abchazija i Prydniastroŭje.
Voś i davodzicca jamu ciapier davać publična zamiežnym žurnalistam abiacańni, što Biełaruś nikoli nie stanie «SievieroZapadnym krajem», prasić na Zachadzie choć niejkuju padtrymku, najpierš finansavuju.
Maju taksama spadziavańnie, što znojducca novyja ludzi, sapraŭdnyja patryjoty Baćkaŭščyny, jakija zmohuć stanoŭča vykarystać vopyt palityčnaj dziejnaści BNF i zdabuduć pieramohu pad bieł-čyrvona-biełym ściaham i našaj staradaŭniaj «Pahoniaj».
