Mnie heta balić. Pačała pisać daŭno. Adrazu, jak źjaviŭsia «Palihon». Nia viedała, ci zakonču. Niejak bieznadziejna dastukacca da tych «monstraŭ», jakimi bačacca mnie z Harodni maładyja jašče tvorcy.
Kaliści, u minułym stahodździ, dakładniej, u 1998 hodzie, napisała tekst z takoj, jak ciapier, nazvaj. Ratavała «vykinutych» sa školnaje prahramy Arsieńnievu, Hienijuš, Siadniova. Moj artykuł staŭsia adzinym. Spadziavałasia, što budzie miž mnohich. Jaho nadrukavali. Adrazu ž. U Limie. Zrazumieła, tady ŭ Limie byŭ inšy redaktar, inšyja paradki. Praŭda, nazvu źmianili — «Ci dažyviom?»
Siońnia taksama nie mahu pramaŭčać.
Pačynałasia, jak zdavałasia aŭtaram, ź biaskryŭdnych vieršykaŭ, takoha moładzievaha «ściobu»: «Moj rodny kut, jak ty mnie miły! Stajać u tabie nie maju siły». Miłaja Vika Trenas nie zrazumieła mudraha Ryhora Baradulina, jahonaje prośby nie drukavać takoje. A dalej byli chłopčyki-kopčyki. Bo jak ža my — takija maładyja, takija hienijalnyja dy nie vypravim ich! Što nam tyja zamšełyja klasyki?! Jany ž jašče i Stalina ŭschvalali! I voś užo paŭstaje «Hamburski rachunak», suprać jakoha ŭ svaju čarhu rachunki vystaŭlać pačali. Tak, aŭtar talenavity. Tak, jon ź inšaha, novaha rakursu hlanuŭ na ajčynnuju klasyku. Ale mianie, litaraturaznaŭcu z bahatym dośviedam, biantežyła nastupnaje: jak aŭtar moža za adzin tydzień pračytać usiaho Kupału, Hareckaha, Čornaha, i vydać svoj tekst-prysud? Bo inakš nielha. Pa svaim dośviedzie viedaju: na stvareńnie chaj sabie nievialikaha ese, jakoje pretenduje na acenku tvorčaści piśmieńnika, padrychtoŭčaja praca musić zaniać niekalki miesiacaŭ. A kali heta jašče i acenka asoby… Pieračytać adno toje, što napisana Kupałam i pra Kupału, nia chopić i hodu. «A navošta mnie heta łuchta?» — napeŭna, zapiarečyć Bacharevič. «Kab viedać, što było da Vas», — uśmichnuŭšysia z vyšyni svaich hadoŭ i litaraturnaha dośviedu, adkažu jamu. Uśmichnuŭšysia, bo zusim nie maju pierad saboju voraha, a biełaruskaha piśmieńnika, siabra taho ž SBP.
Ale ž — aŭtarskaje prava na svajo bačańnie inšych aŭtaraŭ. Jany ž usiaho — taksama aŭtary. A nijakija nia hienii. Možna ich z pjedestałaŭ pasunuć… Što na takoje skažaš? Možna było i pramaŭčać. Praŭda, nie zrazumiełaja pazycyja RS, jakoje byccam metu mieła vysakarodnuju — abudzić cikavaść da biełaruskaj klasyki. Abudzili? Apytańni havorać pra inšaje. Pra toje, što tutejšyja navat i nie prykmiecili taho rachunku. Bo bolšaść ź ich i RS nie prykmiačaje. Zatoje baluča razanuŭ jon pa biełarusach, jakija i biez rachunku klasyku čytajuć. Uvieści ŭ vušy tutejšamu znosaku takuju «praŭdu» pra Kupału — toje samaje, što skinuć jaho jašče raz z vysokaha paviercha ŭ leśvičny pralot. Tutejšyja buduć suprać? Choram kryčać buduć: raśpiać! Jak mnie baluča čuć ad tych, što nia tak i daŭno z usich bakoŭ savieckaje imperyi ŭ Harodniu panajechali, pahardlivaje, vusnaŭkryŭlanaje — Kałupała. Heta toje ž, što i Kajan Łupaka. Tolki RS jany nie słuchajuć. To samim «vobraz» tvaryć daviałosia.
Adkaz na pytańnie, adkul stolki nielubovi, jakaja skrazić z kožnaha tekstu i jakuju aŭtar nie źbirajecca chavać, va ŭstupie «Za što nas palubić biblijatekar». Tut niaprosta znajści adkaz na pastaŭlenaje pytańnie, zatoje lohka zrazumieć, adkul takija teksty. Bo pačynałasia ŭsio nie ź lubvi. Pačynałasia z ahidy. Da Žaby. Jak ja razumieju Alhierda Bachareviča! Jakaja ž ščaślivaja, što majoj nastaŭnicaj biełaruskaj litaratury była nia Žaba, a mama. I ŭ pramym, i ŭ pieranosnym sensie. Bo vučyła nas jašče zadoŭha da školnaha ŭzrostu, čytajučy zaviejnymi zimovymi viečarami tvory Kupały, Kołasa, Maŭra. Kolki słuchali «Bandaroŭnu», stolki płakali. A tut — Žaba. Bo ničoha, aproč ahidy, i ŭ majoj dušy hetyja istoty nie vyklikajuć. Nie zmahła źmianić staŭleńnie da ich navat kazka «Careŭna-žaba».
Prapanuju źviarnucca da krytyki Kupały asobaj, suprać jakoje i ŭ «Hamburskim rachunku» złoha słova nie znajšłosia. Łarysa Hienijuš prapanavała praŭdzivuju paetyčnuju dyskusiju, u jakoj vykazała niazhodu ź niekatorymi matyvami tvorčaści pieśniara. Asabliva ŭ hetym planie vyłučajecca vierš «Kupała, ty ź ciemry nas vioŭ da śviatła…», napisany ŭ pačatku 80 hadoŭ, adšukany ŭ adnym ź listoŭ. U pačatku tvora paetka vykazvaje hłybokuju pašanu narodnamu pieśniaru, razumiejučy, što jahonaja tvorčaść stała toj jarkaju pachodniaj, što aśviatlała šlach u ciemry nacyjanalnaha niabytu, niadoli narodnaj:
Kupała, ty ź ciemry nas vioŭ da śviatła,
nad dolaj narodnaju płakaŭ,
ja siońnia tabie pakłanicca pryjšła,
schilić svaju hołaŭ z padziakaj.
Ale dalej Łarysa Hienijuš supraćpastaŭlaje śloznaj žalejcy narodnaha pieśniara svaju žyćciovuju pazycyju, toj stereatyp pavodzinaŭ, jaki byŭ vypracavany z malenstva i jakomu nia zdradziła, niahledziačy na nadzvyčaj surovyja vyprabavańni, što vypali na jaje dolu:
Ja zmałku pryvykła dastojna iści,
dy ŭsio ž nie zapłaču z taboju.
Mnie — inšaja dola ŭ nialohkim žyćci,
Kupała kachany, ja — z boju!
Hetaja dumka asensoŭvajecca, padkreślivajecca paetkaj u adnym ź listoŭ: «Voś roźnica miž Kupałam i mnoju. Ja — zadzira, i ja nie stahnu i nia płaču». A Kupałava lira i sapraŭdy časta płakała, jenčyła, stahnała, časam źbivałasia na kryk.
Kali Łarysa Hienijuš nie zhadžałasia z tym, što pisali pra Vialikaha Paeta, śmieła kidałasia ŭ schvatku. Nie ŭ litaralnym sensie, zrazumieła. Pisała pra toje ŭ listach. Abaraniała, aburałasia: «Karotkija ruki…, kab dakranacca imi da hienija Kupały. Jon sam pra siabie havoryć svaimi tvorami. Havoryć dastojna». Nia viedała pra jahonuju tvorčaść 30-ch hadoŭ? Viedała. Ale była mudraj, była sapraŭdnaj viernicaj, viedała: nie sudzicie! Nie toje, što siońniašnija krytyki Kupały. Niama na ich Łarysy Hienijuš.
Siońnia źjaŭlajecca ŭžo niešta takoje, pra što maŭčać nijak nie vypadaje. Bo žachliva. Bo baluča. Čamu? Asoby, jakija jość siabrami Sajuza BIEŁARUSKICH piśmieńnikaŭ, dla jakich Biełaruś — śviatoje, raptam pačynajuć źnievažać adzin adnaho, byccam u ich nie adzin vorah — siły antybiełaruskija, vorahi biełaruščyny. Byccam usie jany nie biełarusy. Razmova nie pra movu. Jana moža być i polskaj, i litoŭskaj, i rasiejskaj… My, biełarusy biełaruskija, talerantnyja. Razmova pra inšaje, pra šanavańnie duchoŭnych skarbaŭ, praź jakija my prad śvietam śćviardžajem svajo, pakaleńniami da nas stvoranaje. Nie viedaju, jakim patrebna być nieviduščym (nie pra zrok idziecca), kab nie bačyć krasy našych vyšyvanak.
«Novaje słova ŭ litaratury» — jakaja Biełaruś? Palihon! Čamu maładomu, ni ŭ čym nie daśviedčanamu aŭtaru, jakomu daviałosia «metra» najmać, kab histaryčnyja daviedki atrymoŭvać, mienavita ŭ hreka-katalickuju carkvu kamieniem kinuć zachaciełasia? Voś ža, siońnia heta adzinaja biełaruskaja carkva ŭ Biełarusi. Padajecca, adkaz u hetym.
Ja litaratarka, razumieju rolu ŭmoŭnaści, domysłu, šanuju prava aŭtara tvaryć, bačyć i razumieć pa-svojmu toje, što było i što mahło b być. Ale čamu pavinna Biełaruś była b stać palihonam? Dy z takimi hierojami?
Tak, tut budzie palihon. Ci Rasieja-Kitaj, jak u ramanie Marcinoviča «Mova». I razmaŭlać buduć adpaviedna, jak u hetym ramanie. Dumajecie, aŭtar vydumaŭ, što mova biełaruskaja moža stać najmacniejšym narkotykam, bieź jakoha žyćcia nie ŭjavić? Nie. Śviedču pra toje. Kali vystupaju na roznych imprezach, padychodziać ludzi z tvarami praśvietlenymi, z uśmieškaj takoju ščyraju i havorać pra niezvyčajnuju pryhažość movy našaje, pra toje, jak kranaje jana ich. Ci ž nie toj stan u hierojaŭ Marcinoviča? Dy što paśla imprezaŭ? Tam usio ž ludzi nie vypadkovyja. Na vulicy kolki zachoplenych słovaŭ na adras movy našaje. Jaki cud! Heta ŭ Biełarusi jašče niechta havoryć?! Jak choraša!
Ščaślivaja, što mieła aŭdytoryju, jakoj šmat hadoŭ davodziła, chto my, što jość našym Skarbam, jak šanavać jaho treba. Bo inakš u kaho pieratvorymsia? U tutejšych, što zabylisia, kim jość. I słovy maje, nadzieju maju, nie na kamiennuju hlebu padali. Śviedčańniem tamu vierš maje byłoje studentki Viktoryi Smołki:
Nie Biełarusy, tutejšyja prosta,
Płačka pa vas ślozy liła —
Taja, što ŭ bieła-błakitnych niabiosach
Nad Biełaruśsiu samotna płyła.
Chto Jana? Ptuška z žurbotnaha kraju,
Božy Anioł ci Radzimy duša?
Horka śpiavała Jana: «Pamiraju.
Tolki papłaču pa vas ja śpiarša.
Budzie ślaza maja doždžykam zmyta…
Tak, ja pamru, jak Chrystos na Kryžy,
Dziela taho, kab tutejšy Mikita
Nie zabivaŭ Biełaruskaj Dušy —
U losie svaim na ziamli i pad Boham,
Tam, adkul vočy vałošak hladziać,
Tam, dzie la Cvietłaj na Nieba darohi
Kołas, Kupała i Čorny stajać…
Mohuć zapiarečyć mnie staličnyja metry, jakija prapisku mienskuju spradvieku majuć: čaho toj pani ź niejkaje pravincyjnaje Harodni dy ŭ našu «dyskusiju» ŭmiešvacca. I racyi mieć nia buduć. My, haradziency, žyviem u karaleŭskim mieście. I nia ličym, što mienskaja prapiska jość pieravahaj prad kožnaju inšaju: navahradzkaju, ščonaŭskaju, vilejskaju… Miensk pieratvaryŭsia ŭ pačvarnaha monstra, jaki pahłynaje ŭsio navokał, jaki śsie kroŭ ź biełaruskich abšaraŭ. I ŭžo chiba zachłynajecca. I balić mnie, što biełaruskija piśmieńniki taksama zachłynajucca ad nianaviści da biełaruskaha. Možna maŭčać?..
