Vierahodnaja piačatka kniazia Hleba
U papiaredniaj častcy «Historyi Biełarusi» viałasia havorka pra toje, jak našyja ziemli ŭstupali ŭ CHII st. i pra ŭładarańnie kniazia Barysa, naščadka Usiasłava Połackaha. Hetym ža časam adbyvałasia jašče adna vielmi važnaja źmiena ŭ palitykaadministracyjnym ładzie Połackaj ziamli — u kancy CHI—CHII st., za karotki čas, struktura hetaj dziaržavy stanovicca mienš hamahiennaj. Źjaŭlajucca Mienskaje i Iziasłaŭskaje ŭdzielnyja kniastvy, paźniej Druckaje, Viciebskaje, Łahojskaje. Hieroj hetych padziejaŭ — rodapačynalnik mienskaj haliny połackich kniazioŭ Hleb Usiasłavič.
Vorahi-svajaki
Pačatak «karjery» Hleba — tradycyjny. U 1090 h. jon pabraŭsia šlubam z dačkoj kniazia Jarapołka Iziasłaviča Anastasijaj. Jaje dzied — toj samy kniaź Iziasłaŭ Kijeŭski, jaki pasadziŭ u porub Usiasłava Połackaha. Dyj sam Jarapołk Iziasłavič pieramoh Usiasłava ŭ 1071 pad niełakalizavanym historykami Hałacičaskam.
Chutka paśla taho, u 1073, Jarapołk Iziasłavič musiŭ pakinuć kijeŭski pasad i biehčy ad kijaŭlanaŭ razam z baćkam. Heta byli ŭžo nie pieršyja ŭcioki kniazia Iziasłava — u 1068 u vyniku narodnaha paŭstańnia na jaho pasad byŭ uźviedzieny Usiasłaŭ Połacki. Dziŭnym čynam pierakryžoŭvajecca historyja dvuch rodaŭ i pieryjadyčnyja zakałoty ŭ Kijevie.
Iziasłaŭ i Jarapołk biahuć na Zachad. Padtrymki ŭ Polščy jany nie atrymali. Jak i ŭ Hiermanii: karol Hienrych IV byŭ zakłapočany ŭnutranymi spravami — vajavaŭ z saksami. U toj pieryjad adbyłasia važnaja dla našaha siužeta padzieja — kala 1075 Jarapołk pabraŭsia šlubam z Kunihundaj, dačkoj majsienskaha markhrafa Atona fon Arłamiunde. Ich dačka Anastasija stanie žonkaj Hleba Mienskaha.
Jarapołk skiravaŭsia ŭ Rym da papy Ryhora VII.
Rymski pantyfik znachodziŭsia na viaršyni palityčnaj mahutnaści. Litaralna praz dva hady, u 1077, adbudziecca «Chadžeńnie ŭ Kanosu», kali toj samy impieratar Hienrych IV źjavicca na pakłon da Ryhora VII i budzie prynižana prasić źniać adłučeńnie ad carkvy. A ŭ 1075 Ryhor VII abviaściŭ vyhnanych ruskich kniazioŭ svaimi vasałami. Miarkujecca, što Jarapołk pryniaŭ katalictva pad imieniem Piatra.
Śviedčańni pra toj vizit zachavalisia ŭ knižnym pomniku, što viadomy jak Kodeks Hiertrudy abo Tryrski Psałtyr. Jon byŭ stvorany ŭ kancy Ch st., a ŭ 1043, jak častka pasahu dački polskaha karala Mieška II Hiertrudy, trapiŭ u Turaŭ — polskaja pryncesa stała žonkaj tahačasnaha turaŭskaha kniazia Iziasłava Jarasłaviča. U šlubie Iziasłava i Hiertrudy i naradziŭsia Jarapołk.
Kodeks ciaham žyćcia kniazioŭ dapaŭniaŭsia. Kali ŭ 1076 Iziasłaŭ i Jarapołk zdoleli viarnucca ŭ Kijeŭ, zapisy pra ich rymskuju vypravu taksama trapili ŭ knihu.
Na adnoj z šaści novych minijaciur my bačym i partret Jarapołka i jaho žonki Kunihundy. Uvohule, minijaciury Kodeksa Hiertrudy zastajucca ŭnikalnym ilustracyjnym materyjałam dla vyvučeńnia adziežy elitaŭ CHI st.
Kali sočyš za imklivymi pieramiaščeńniami kniazioŭ i ich družyny, razumieješ, nakolki stereatypy zastyłaha i małaruchomaha Siaredniaviečča nieadekvatnyja. Elity, śviatary, manachi, kupcy, haradžanie pastajanna pieramiaščalisia, kab realizoŭvać zadačy svajho žyćcia. Kudy mienš času jany pravodzili va ŭłasnym domie. Dyj ci byŭ taki dom u kniazioŭ?
Taksama dynastyčnyja i mižkanfiesijnyja šluby śviedčać pra toje, što da manholskaha nastupu Kijeŭskaja Ruś była arhanična ŭklučanaja ŭ prastoru chryścijanskaj Jeŭropy.
Kali ŭźnikła Mienskaje kniastva?
Letapisy paviedamlajuć, što kniazi nadzialali ŭdziełami synoŭ jašče pry žyćci. Nahodaj stanavilisia šlub ci dasiahnieńnie kniažyčami peŭnaha vieku. Nam viadoma pra šlub Hleba Usiasłaviča (pieršaha pryhadanaha ŭ krynicach mienskaha kniazia) z Anastasijaj, dačkoj Jarapołka Iziasłaviča. Jarapołk zahinuŭ u 1086, a zaručyny mahli adbycca ŭ 1085, bo ŭ hety hod byli zaklučany sajuznyja adnosiny pamiž baćkami maładych. Jarapołk, vałynski kniaź, znachodziŭsia ŭ vostrym kanflikcie z haličanskimi kniaziami Raścisłavičami dy šukaŭ padtrymki ŭ Polščy i Połacka. Tak, nieadnarazova ŭ historyi, byłyja vorahi rabilisia sajuźnikami i svajakami.
Epizod sa šlubam važny tym, što ad 1085 my možam kazać pra ŭźniknieńnie Mienska jak samastojnaj administracyjnaj adzinki, jakaja paśla skonu połackaha siuzierena Usiasłava ŭ 1101 pieratvarajecca va ŭdzielnaje kniastva Połackaj ziamli.
Nazva «ŭdzieł» pachodzić ad słova «dzialić» — majecca na ŭvazie padzieł značnych terytaryjalnych utvareńniaŭ na drabniejšyja. Udzieły mahli ŭźniknuć tolki va ŭmovach patrymanijalnych manarchij, kali dziaržava ŭsprymajecca jak ułasnaść rodu, a manarch jość ułaśnikam usich ziamiel. Heta staražytnahiermanskaja forma dziaržaŭnaj ułady, zapačatkavanaja ŭ Frankskim karaleŭstvie pry dynastyi Mieravinhaŭ. Udzieły majuć značnuju stupień samastojnaści, ale farmalna pryznajuć viaršenstva kniazia ŭsioj ziamli — u našym vypadku, Połackaj.
Ambitny Hleb
Paśla ŭmacavańnia ŭ Miensku Hleb uvajšoŭ u kanflikt sa svaimi bratami. Miarkujecca, što jon pazbaviŭ iziasłaŭskaha (zasłaŭskaha) udziełu Davyda Usiasłaviča (siar. 1050ch — paśla 1130), a taksama Ramana Usiasłaviča (1050ia — 1114/1116).
Źjaŭleńnie novaha centra siły nie zastałosia niezaŭvažnym. U 1105 (ci 1104) adbyłasia abjadnanaja vyprava paŭdniovaruskich kniazioŭ suprać Hleba: kijeŭski kniaź Śviatapołk nakiravaŭ svajho vajavodu Puciatu Vyšaciča, Uładzimir Manamach (tady jašče pierajasłaŭski) — syna Jarapołka, čarnihaŭski kniaź Aleh Śviatasłavič pryjšoŭ sam dy pryvioŭ z saboj vyhnanaha Davyda. Ale napad byŭ adbity. Daśledčyki adznačajuć, što kijeŭski kniaź Śviatapołk nie vyjaŭlaŭ asablivaha impetu.
Hleb pierachodzić u nastup — jon imknuŭsia pašyryć svaje ŭładańni ŭ napramku Dniapra, što adkryvała pierśpiektyvy suviaziaŭ sa źniešnim śvietam.
A heta pryvodziła da sutyknieńnia z Uładzimiram Manamacham, jaki kantralavaŭ Smalenskuju ziamlu i pretendavaŭ na terytoryi, što ŭvachodzili ŭ śfieru ŭpłyvu Połackaha kniastva.
Śviatapołk kijeŭski taksama aścierahaŭsia ŭmacavańnia Manamacha — tut jaho intaresy supadali ź intaresami połackich kniazioŭ.
Połaččyna ŭmacoŭvaje svaje ŭschodnija terytoryi — u pačatku CHII st. na pravym bierazie Dniapra ŭzvodzicca zamak u Oršy. Adnačasova, na levym bierazie budujecca zamak u Kopysi, jaki stanovicca zachodnim farpostam Smalenskaha kniastva. U toj čas mienavita Uładzimir Manamach staŭ smalenskim kniaziem i Kopyś moh umacoŭvać mienavita jon. Nieŭzabavie hetyja dniaproŭskija farposty apynulisia pad uładaj Hleba Mienskaha. Stolny horad Mienskaha kniastva znachodziŭsia na samym zachadzie hetaha novaha palityčnaha ŭtvareńnia. Vielmi niečakanym, pavodle paźniejšych aŭtaraŭ, vyhladaje tut status Drucka.
Historyk XIX st. Teador Narbut u svajo «Historyi litoŭskaha naroda» aceńvaŭ Hleba Mienskaha jak čałavieka «niespakojnaha charaktaru» i śćviardžaŭ, što za hetym kniaziem Mienskaja ziamla stała centram niavolnickaha handlu, a ŭ Drucku znachodziŭsia hałoŭny rynak žyvoha tavaru. Narbut nie zrabiŭ spasyłki na krynicy infarmacyi. Taksama na jaho adras hučyć bahata dakoraŭ u vielmi volnym abychodžańni z krynicami. Tym nie mienš, imknieńnie Hleba da vychadu na važnyja handlovyja arteryi moža ŭskosna paćvierdzić hetuju viersiju. Što jašče ŭ tuju epochu mahło prynosić bolšyja prybytki, čym paśpiachovaja vajskovaja ekśpiedycyja ci handal niavolnikami?
Paŭdniovy napramak
U 1113 pamior kijeŭski kniaź Śviatapołk. Pry jahonym žyćci atačeńnie kniazia złoŭžyvała lichviarstvam i śpiekulavała sollu. Śmierć uładara stała sihnałam da paŭstańnia ŭ Kijevie — lud razhramiŭ dvary administracyi, u tym liku znajomaha nam Puciaty Vyšaciča, a taksama damy lichviaroŭ. Kijeŭskija viarchi ŭ panicy zaprasili na pasad Uładzimira Manamacha. Jon žorstka zadušyŭ paŭstańnie, ale taksama ŭnios u ruskaje prava niekatoryja normy, jakija palepšyli stanovišča nizoŭ («Statut Uładzimira Manamacha»): byli abmiežavanyja prybytki lichviaroŭ, vyznačany ŭmovy zakabaleńnia, palahčałasia stanovišča daŭžnikoŭ.
Staŭšy kijeŭskim kniaziem u 60-hadovym vieku, Manamach kiravaŭ ćviordaj rukoj i z dapamohaju svaich synoŭ zdoleŭ kantralavać 3/4 terytoryi šmatkovaj Kijeŭskaj Rusi.
Uładarańnie Manamacha stała apošnim pieryjadam uzmacnieńnia hetaha dziaržaŭnaha abjadnańnia. Pad kantrolem kniazia znachodziŭsia taksama Turaŭ, jaki pierajšoŭ da Uładzimira Manamacha jak kijeŭskaja vołaść.
Hetyja viektary — ekspansijanizm Hleba Mienskaha i imknieńnie Uładzimira Manamacha da ŭstalavańnia kantrolu va Uschodniaj Jeŭropie — niepaźbiežna pavinny byli pryvieści da kanfliktu.
U 1116 Hleb napadaje na Słuck, jaki ŭvachodziŭ u turaŭskija ŭładańni kijeŭskaha kniazia. U adkaz Manamach vypraviŭ na Mienskaje kniastva vojski synoŭ z troch bakoŭ. Smalenski kniaź Viačasłaŭ Uładzimiravič zachapiŭ Oršu i Kopyś; abjadnanyja siły Davyda Uładzimiraviča i pierajasłaŭskaha kniazia Jarapołka Uładzimiraviča ŭziali «na ščyt» Druck, a jaho žycharoŭ vyvieli ŭ Pierajasłaŭskuju ziamlu, pabudavaŭšy novy horad Žełni. Sam Uładzimir Manamach skiravaŭsia da Miensku i ŭziaŭ horad u abłohu. Toje, što kijeŭskaje vojska nie zdoleła z boju avałodać Mienskam, śviedčyć pra mahutnaść umacavańniaŭ i značnaść vajskovaha patencyjału horada.
Abłoha tryvała dva miesiacy. Paśla, pavodle kijeŭskaha letapisca, «pačaŭ prasicca Hleb va Uładzimira». Hleb ź dziećmi i družynaj vyjšaŭ ź mienskaha dziadzinca «i abiacaŭ va ŭsim słuchaccaUładzimira». Manamach pryniaŭ kapitulacyju, la vałoŭ dziadzinca adbyłasia cyrymonija pieradačy Mienska Hlebu — ciapier mienskamu kniaziu jahony ŭdzieł pieradavaŭ kniaź kijeŭski.
Pahrom 1116-ha likvidavaŭ dasiahnieńni Hleba Mienskaha ŭ Padniaproŭi, karysnyja dla ŭsioj Połackaj ziamli. U 1119 Hleb Mienski ŭžo ź siłami Połacka ździejśniŭ rejd va ŭładańni synoŭ Manamacha — u Smalenskuju i Naŭharodskuju ziemli. Hetym razam kijeŭski kniaź nie źbiraŭsia iści na sastupki — jon nakazaŭ svajmu synu Mścisłavu spustošyć Miensk i nie adpuskać Hleba. Mienski kniaź byŭ pałaniony, adviezieny ŭ Kijeŭ i tam nieŭzabavie, 13 vieraśnia 1119, pamior.
Hleb Mienski i Kijeva-Piačerskaja łaŭra
Hleb Usiasłavič byŭ pachavany ŭ Kijeŭska-Piačerskaj łaŭry, dakładniej — va Uśpienskim sabory, u samym šanavanym miescy: pobač z kamiennym sarkafaham zasnavalnika Łaŭry sv. Fieadosija Piačerskaha. Praz 40 hadoŭ tut ža było pakładziena cieła ŭdavy Hleba, kniahini Anastasii, jakaja skanała ŭ 1158, na 84-m hodzie žyćcia. Kniahinia Anastasija pakinuła śviatyni «5 sioł z čeladździu».
Ukrainskija archieołahi miarkujuć, što siarod pareštkaŭ 17 čałaviek, znojdzienych u 1988 u paŭdniovaj častcy Uśpienskaha saboru, zachavaŭsia i prach Hleba Usiasłaviča. Ale stasunki Hleba Mienskaha z Łaŭraj majuć daŭniejšuju historyju. Jon bahata fundavaŭ jaje pry žyćci: finansavaŭ budaŭnictva muravanaj trapieznaj (pry trapieznaj dziejničała carkva, hałaśniki jakoj byli azdoblenyja «dvuzubcam z kryžykam», kniaskim znakam Hleba). Taksama Hleb achviaravaŭ na manastyr 600 hryŭniaŭ srebra i 50 hryŭniaŭ zołata. Heta śviedčyć i pra značnyja hrašovyja resursy, jakimi vałodaŭ kniaź.
Tak skončyŭsia pieryjad časovaha ŭzvyšeńnia Mienska. Ścipłyja histaryčnyja krynicy nie dajuć nam mahčymaści adsačyć usie pierypietyi zmahańnia Hleba za hiehiemoniju jaho kniastva nad Usiasłavavaj spadčynaj. My vielmi dalokija ad taho, kab prajecyravać palityčnuju aktyŭnaść Mienska CHII st. na jahonuju staličnuju rolu XX st. Ale, stojačy na pazicyjach pačatku CHII st., treba pryznać, što ŭ rehijonie źjaviŭsia novy kankurencyjny centr siły.
