Pot pradstaŭnikoŭ hetaha naroda zusim nie maje pachu. A samaja strašnaja łajanka ŭ ich: «Ty zusim ni da čaho nie padobny»
My viedajem čukčaŭ pa aniekdotach. A hety valnalubny narod najdaŭžej supraciŭlaŭsia rasijskaj kałanizacyi.
Čukčy. Fota fishki.net
Pieršaje apisańnie hetaha naroda pakinuŭ Dźmitryj Paŭłucki, naščadak uradženca Vialikaha Kniastva Litoŭskaha Jana Paŭłockaha. U 1720-ch i 1740-ch hadach jon ździejśniŭ niekalki ekśpiedycyj, źbiraŭ źviestki pra «Vialikuju ziamlu» (Čukotku).
Na samoj Čukotcy žyli roznyja narodnaści. Na poŭnač ad raki Anadyr raśsialilisia čukčy, jakija dali svajo imia šyrokim ziemlam na styku dvuch akijanaŭ — Paŭnočnaha Ledavitaha i Cichaha. U čukčaŭ farmavałasia vajennaja demakratyja z vyłučeńniem pravadyroŭ na čas pachodaŭ.
Paŭdniovyja susiedzi čukčaŭ — jukahiry i karaki, — zastavalisia na bolš nizkaj stupieni raźvićcia, u ich zachoŭvalisia pieršabytnaabščynnyja asnovy i, viadoma, jany byli słabiejšymi za vajaŭničych čukčaŭ.
Čukčy ŭvieś čas adbivali ŭ susiedziaŭ aleniaŭ, žadajučy pavialičyć svaje statki. Pry ździajśnieńni kałanizacyi pieršyja rasijskija pierasialency byli ŭciahnutyja ŭ kanflikt pamiž plamionami.
Im davodziłasia abaraniać jukahiraŭ i karakaŭ ad čukčaŭ. Sproby «ŭcichamirvańnia» čukčaŭ, prymušeńnia ich płacić jasak mieli časovy efiekt. Sam major Paŭłucki zahinuŭ u bitvie z čukčami ŭ sakaivku 1747 hoda. Apošnich udałosia tolki raźbić, ale nie padparadkavać.
Čukčy. Malunak z fishki.net
Sam Paŭłucki charaktaryzavaŭ čukčaŭ tak:
«Čukčy narod mocny, rosły, śmieły, plačysty, mocnaha składu, razvažlivy, spraviadlivy, vajaŭničy, lubić svabodu i nie ciarpić padmanu, pomślivy, a padčas vajny, budučy ŭ niebiaśpiečnym stanoviščy, jany siabie zabivajuć. Stralajuć z łukaŭ i kidajuć kamiani, ale nie vielmi pa-majstersku.
Padčas kačeŭja vykarystoŭvajuć lohkija jurty z alenievych skur. Akramia aleniaŭ, nie majuć nijakaj žyvioły. Na promysły chodziać zaŭsiody pieššu, a ŭ dalokich pierachodach na aleniach, pa mory płavajuć u skuranych bajdarach».
U 1776 hodzie Kaciaryna II zahadała prykłaści ŭsie namahańni dla pryniaćcia čukčaŭ u rasijskaje paddanstva. Dziejničajučy ŭhavorami i podkupam, rasijanie dabilisia značna bolšaha, čym zmahli, vykarystoŭvajučy hrubuju vajennuju siłu. U sakaviku 1778 hoda była zaklučanaja damova ab pryniaćci čukčami rasijskaha paddanstva.
Adnak i praz sto hadoŭ u zbory zakonaŭ Rasijskaj Impieryi čukčy byli adniesienyja da narodaŭ, «nie zusim zavajavanych», jakija «płaciać jasak, kolkaściu i jakaściu jakoj sami pažadajuć».
Z ustalavańniem savieckaj ułady vajaŭničaść čukčaŭ nikudy nie źnikła. Novaja ŭłada ich bajałasia. Kažuć, što aniekdoty «čukča durań, čukča tupy» paŭstali jakraz tamu, što čukčy byli vielmi advažnymi vajarami, kali sa svaimi dzidami i strełami vajavali z uzbrojenymi ahniastrelnaj zbrojaj ruskimi. Hetyja naratyvy pra «tupaść» stali svajho rodu pomstaj za advahu.
U 1930-ch hadach čukčy atrymali ad novaj ułady ałfavit, zasnavany na kirylicy z dadatkam niekalkich litar. Ale narod prymušali razmaŭlać na ruskaj movie. Hierainia adnaho ź filmaŭ na jutubie zhadvaje:
«Prychodziła savieckaja ŭłada, havaryła: «Hovoriť nado tolko na russkom jazykie». Miascovaje nasielnictva vykazvała zhodu. Jak tolki pradstaŭniki ŭłady źjazdžali, tata zaŭsiody kazaŭ razmaŭlać tolki na svajoj movie».
Mova zachoŭvałasia, pakul žyło starejšaje pakaleńnie, ale stan jaje ŭsio adno čym dalej, tym usio bolš paharšaŭsia.
U pačatku 1980-ch hadoŭ u Pietrapaŭłaŭskaj piedahahičnaj vučelni była nabranaja ekśpierymientalnaja hrupa pa padrychtoŭcy nastaŭnikaŭ rodnaj movy. Padrychtoŭka kadraŭ praciahvałasia da časoŭ pierabudovy. U toj čas i sa školnaj prahramy źnik pradmiet «rodnaja mova». Ale nastaŭniki pa svajoj inicyjatyvie praciahnuli vykładańnie biaspłatna. Mova zachoŭvałasia, bo zachoŭvalisia aleniehadoŭčyja źviony. Jany jakraz byli toj škołaj, dzie padrastajučaje pakaleńnie vučyłasia svajoj movie i kultury.
Čukocki nacyjanalny ansambl. National Ocean Service, NOAA. Vikipiedyja.
Zachavańniu movy pieraškadžała navučańnie dziaciej u internatach, dzie jany znachodzilisia padčas mnohich miesiacaŭ navučańnia. A vyžyvańnie ŭ tundry patrabuje navykaŭ i dzieci musili vučycca ŭ starejšych, a nie ŭ internacie. Tamu baćki imknulisia nie addavać tudy svaich dziaciej.
U vyniku ŭładam davodziłasia litaralna palavać na dziaciej, adsočvać ich ź viertalota. Ich łavili navat sietkami, jak žyvioł… Baćki płakali, malili addać dziaciej. Cełyja miachi piascovych škurak prynosili ŭ jakaści adkupnoha za ich.
U časy pierabudovy adbylisia značnyja ekanamičnyja źmieny. Śpiecyjalisty źjechali. Spynili svajo isnavańnie cełyja saŭhasy. Była zakinutaja i aleniehadoŭla. Usio adbyłosia vielmi chutka, za niekalki hadoŭ.
Prajšło dziesiacihodździe, pakul spradviečny zaniatak nie adnaviŭsia dziakujučy inicyjatyvie miascovych. Starejšaje pakaleńnie siońnia imkniecca pieradać vopyt małodšamu. Jak rabić narty, dahladać za aleniami, šukać lepšyja miescy dla pašy, vadapoju.
Prablemu zachavańnia movy ciapier vyrašajuć z dapamohaj inicyjatyvy miascovych žycharoŭ. Stvarajecca dapamožnik pa čukockaj movie, stvarajucca videaroliki, jakija ŭklučajuć praktyčnyja zaniatki.
Siońnia, pa danych Usierasijskaha pierapisu nasielnictva 2021 hoda, naličvajecca krychu mienš za 16 tysiač čałaviek hetaha naroda.
Voś niekatoryja cikavyja fakty pra jaho.
Słova «čukča» pierakładajecca jak «bahaty na aleniaŭ». A svoj narod jany nazyvać «łuoravietłanami», što pierakładajecca jak «sapraŭdnyja ludzi».
Pa pavierjach čukčaŭ, duchi nasialajuć usie pradmiety i źjavy. Paśla dasiahnieńnia stałaści čałaviek moh adčuć u sabie šamanskija siły i pad upłyvam duchaŭ pamianiać poł. Pry hetym čaściej mužčyny stanavilisia žančynami, a nie naadvarot. Praŭda, da pačatku XX stahodździa hety zvyčaj całkam źnik.
Da pačatku XX stahodździa isnavała taksama tradycyja hrupavoha šlubu. Hałava siamji vałodaŭ nieabmiežavanaj uładaj i rasparadžaŭsia žyćciom luboha sa svaich svajakoŭ. Padčas abiedu ŭsie najlepšyja kavałki miasa dastavalisia mužu, a žonki i dzieci zadavolvalisia reštkami.
Adnoj z tradycyjnych straŭ čukčaŭ źjaŭlajecca haračaja poliŭka z maniałam — napaŭpieravaranym imchom, jaki vymali sa straŭnika alenia.
Pot čukčaŭ, jakija viaduć tradycyjny ład žyćcia, nie maje pachu, i ŭvohule paciejuć jany mała. Heta tłumačycca tym, što zamiest myćcia vadoj jany nacirajucca tłuščam. Pry hetym arhanizm ich hienietyčna prystasavany da ŭnutranaha vodaabmienu. A zamiest pacałunkaŭ jany abniuchvajuć adzin adnaho.
U čukčaŭ tradycyjna jość tolki adno imia, jakoje jany atrymlivajuć u dziacinstvie. Jano moža aznačać što zaŭhodna: źjavy pryrody, rečy, nazvy žyvioł. Kali čukčy pačali atrymlivać pašparty, jany zapisvali svajo imia jak proźvišča. A imia i imia pa baćku vybirali na svoj hust.
Čukčy zusim nie vykarystoŭvajuć łajanku. Samaje kryŭdnaje, što jany mohuć skazać, «Ty zusim ni da čaho nie padobny».
U hetaha naroda raspaŭsiudžanaja takaja źjava, jak dobraachvotnaja śmierć. Pryčynaj dla samazabojstva mohuć być jak ciažkija ŭmovy žyćcia, tak i nievylečnaja chvaroba.
Tym, chto choča bolš daviedacca pra historyju, kulturu, vieravańni, ład žyćcia i sučasnaść čukčaŭ, raim knihu čukockaha piśmieńnika Juryja Rytcheu «Darožny leksikon».
