Мова наша. «Гэты гэнага піхнуў, гэны паваліўся». Тонкасці душэўнага «гэнага»
Многія ведаюць жартаўлівую прыказку «Гэты гэнага піхнуў, гэны паваліўся. Пакуль гэны ўставаў, гэты ўжо змыўся». Душэўны займеннік «гэны» бытаваў на поўначы і паўночным захадзе Беларусі. Але ён не проста аналаг слова «той», ёсць і нюансы.
Вось тэрыторыя, на якой, згодна з Акадэмічным атласам, ужывалася слова «гэны» ў гаворках па стане на ХХ стагоддзе.
Перыядычна пра слова «гэны» згадваюць у фэйсбучнай суполцы «Толькі пра мову».
«Далёкі — гэны, а блізкі — гэты», — тлумачыць знаўца беларускай мовы Юрый Пацюпа. І дадае: «Мабыць, у нейкай меры «гэны» адпавядае царкоўнаславянскаму «оный», мажліва, у іх і выток адзін у праславянскай мове. Выраз Маякоўскага «во время оно» я б перадаў «за часам гэным», хоць стыль тут і не супадае, у расіян гэта кніжны, чужы народнай мове выраз, а ў нас — супраціўны полюс — гутарковы стыль, і свой родны выраз».
«Гэты — значыць, гэты, а гэны — той. Так казала мая бабуля са Смаргоншчыны», — дадае Тамара Бунта.
«Гэны такі, гэны можа», — успамінае Святлана Куль.
«Гэты аўтобус наш, а гэны — на Серабранку», — прыводзіць прыклад Іван Грыгаровіч.
Слова «гэны» фіксавалася Тлумачальным слоўнікам беларускай мовы як абласное з прыкладамі з Дубоўкі і Галавача. «Знішчалі войны ўсё мячом. Не гандляры і не князі тут абліваліся слязьмі, — тут гараваў працоўны люд ад гэных войн, ад гэных смут» і «[Гаспадар] змоўк на хвіліну, думаў, што Панас нешта адкажа на гэныя словы пра махорку, але не дачакаўся Панасавых слоў і працягваў гаворку сам».
Аднак ёсць і нюанс.
«У некаторых гаворках ёсць яшчэ адна ступень блізкасці ўказальных займеньнікаў: гэты — пра тое, што бліжэй да таго, хто кажа, гэны — крыху далей, часам бліжэй да таго, каму кажуць той — што далей. І прыслоўі: гэтта (= тут), гэнам, там», — піша перакладчык і лінгвіст Сяргей Шупа.
«Акрамя таго «гэны» — ва ўсякім разе на Полаччыне — можа несці на сабе адценне непрыязнасці, адмоўнай ацэнкі, — успамінае кандыдат філалагічных навук, амбасадар Пётра Садоўскі і нагадвае. — Каб рабіць філалагічныя заключэнні, трэба захоўваць правілы «філалагічнай гульні». Асабліва гэта бачна пры этымалогіях, або пры ацэнцы прывязанасці слова да пэўнай мясцовасці: хто сказаў, карэнны ён ці «наезджы», узрост, адукацыя, мужчына ці жанчына (можа, з войска прывёз слова, можа, быў доўга на адходніцтве ў далёкіх краях. Бываюць нават «жаночыя» і «мужчынскія» словы».
Абмеркаванні правакуюць людзей і на ўспаміны.
«У нас у Мядзеле казалі: «Гэны гэнага піхнуў, гэны паваліўся». Тут акцэнт менавіта на гэным, бо ён не гэты, маўляў, падзея адбывалася недзе там, — піша былы супрацоўнік Міністэрства культуры Ігар Чарняўскі. — Маладзечаншчына, Мядзельшчына, Смаргоншчына, а яшчэ і Вілейшчына — адзін край. Калі ў 1970-я з Мінска даязджаў да Маладзечна, то ўзнікала адчуванне, што ўжо амаль дома, а пасля Вілейкі і пагатоў».
