У геноме беларусаў — прыкладна 2% азіяцкага складніка 11

Адкуль мы і хто такія? Гэтае пытанне, якое здаўна цікавіць кожны народ на Зямлі, беларусам цікавае ўдвая. Бо нашы суседзі з усходу і захаду ніколі не лічылі нас самастойным этнасам, а толькі часткай свайго — вялікарускага і польскага, а суседзі з поўначы да гэтага часу перакананыя, што беларусы — гэта такія «няправільныя» літоўцы, якія некалі даўно абеларусіліся. Але трох праўдаў не бывае. Таму імкненне даведацца яе, адзіную, цалкам зразумелае. Яе шукалі і працягваюць шукаць гісторыкі, антраполагі, этнографы, лінгвісты і нават геолагі, якія ўсе разам атрымалі ўсё ж некаторыя цікавыя дадзеныя. І толькі адна навука — генетыка, здольная выкласці на стол самыя буйныя козыры, дагэтуль маўчала. І вось першая частка маштабнага даследавання геному беларусаў, якое вядзецца з 2005 года па дзяржаўнай праграме, сёння завершаная. Пра атрыманыя вынікі расказвае загадчык лабараторыі нехрамасомнай спадчыннасці Інстытута генетыкі і цыталогіі НАН Беларусі, член-карэспандэнт, доктар біялагічных навук Алег Давыдзенка.

— Алег Георгіевіч, яшчэ са школы мы нясем перакананне ў тым, што славянскія плямёны на гэтую зямлю прыйшлі недзе ў VI–VII стагоддзях, пацяснілі мясцовых жыхароў і асталяваліся. Пытанне было толькі ў тым, адкуль яны з’явіліся. Калі вы гэтую версію аспрэчваеце, то сфармулюйце спачатку галоўную выснова, а дэталі ўжо потым.

— Для пачатку я ўсё ж скажу, што наша праца па этнагеноміцы выкліканая не жаданнем беларусаў даказаць сваю самадастатковасць, а абавязкам перад навукай. На кантыненце такія даследаванні ўжо праведзеныя, і толькі Беларусь да апошняга часу заставалася на генетычнай карце Еўропы белай плямай.

А цяпер асноўная выснова. Так,

нашы продкі прыйшлі сюды, але зусім не ў VI–VII стагоддзях, як да гэтага часу сцвярджалі аўтары карціны славянскай каланізацыі, а значна раней, прыкладна 6–8 тысяч гадоў таму.

Прасоўваліся першыя пасяленцы ўслед за ледніком, які адыходзіў на поўнач, па пустых землях. Вядома, гэтыя людзі не былі беларусамі і нават не былі славянамі або праславянамі, а былі агульнымі продкамі ўсім народам, якія жывуць цяпер тут. Значна пазней на гэтай зямлі яны сфармавалі розныя этнасы.

— І ўсё гэта можна сцвярджаць на падставе аналізу геному?

— Мы суаднеслі свае дадзеныя з вынікамі, атрыманымі антраполагамі, гісторыкамі і многімі іншымі спецыялістамі. Але геном дзякуючы полімарфізму ДНК, то бок варыяцыям спадчыннага кода, якія з’яўляюцца незваротнымі дзякуючы багаццю малекулярных маркераў і пастаянству хуткасці мутацыйнай працэсу, сапраўды вельмі інфарматыўны. Гэта дазваляе здабываць новыя факты для рэканструкцыі нават дагістарычных падзей, вызначаць, калі папуляцыі чалавека падзяляліся на асобныя галіны. Матэматычны аналіз назапашанай зменлівасці асобных участкаў ДНК сведчыць, што продкі беларусаў, як і продкі народаў суседніх краін, пачалі экспансію на еўрапейскай тэрыторыі каля 10 тысяч гадоў таму і, такім чынам, набылі ўласцівыя толькі ім асаблівасці менавіта на гэтай зямлі. Складзеныя намі карты размеркавання частот так званых гаплагруп Y-храмасомы і мітахандрыяльнай ДНК арганічна ўпісаліся ў агульную карціну рэгіёна і састыкаваліся з дадзенымі ў суседніх краінах. Калі б нашы продкі прыйшлі на гэтую зямлю пазней, чым першыя пасяленцы, то на карце яны выбіваліся б з агульнага кантэксту.

— Я так разумею, што для падмацавання сваіх тэзісаў навукоўцу прасцей апераваць звыклымі тэрмінамі. Але генетыка занадта складаны прадмет, таму паспрабуйце сфармуляваць аргументы папулярна.

— Некаторыя тэрміны вы мне ўсё ж прабачце, без іх ніяк нельга, калі патрабуюцца падрабязнасці. Такім чынам, як я ўжо сказаў, мы выкарыстоўвалі такія фрагменты геному чалавека, як мітахандрыяльная ДНК і Y-храмасома. Цяперашнім часам яны лічацца ўнікальнымі прыладамі ў рэканструкцыі гісторыі папуляцый чалавека. МтДНК характарызуе наяўнасць участка, які хутка эвалюцыянуе, атрыманне ў спадчыну па матчынай лініі, адсутнасць рэкамбінацыі. Малы эфектыўны папуляцыйны памер гэтага сегмента павялічвае яго адчувальнасць да патоку генаў і, такім чынам, вядзе да ўзмацнення адрозненняў паміж тыпамі мтДНК у розных папуляцыях. Y-храмасома, у сваю чаргу, успадкоўваецца па бацькаўскай лініі, валодае вялікім нерэкамбінавальным фрагментам, у якім ідэнтыфікаваная велізарная колькасць паліморфных сайтаў. Аналіз гэтых сайтаў якраз і дазваляе прыблізна разлічваць час экспансіі. Змены ў гэтых участках геному чалавека нейтральныя што да жыццяздольнасці арганізмаў, і, такім чынам, фактары навакольнага асяроддзя не могуць выклікаць змяненняў у распаўсюджанні тых ці іншых з іх у папуляцыі. Разнастайнасць гаплагруп мтДНК і Y-храмасомы і характэрныя для кожнага этнасу частоты размеркавання, назіраныя ў сучасных папуляцыях, сфармаваліся за кошт паслядоўнага ўзнікнення спантанных мутацый. Назапашванне мутацый адбывалася доўгі час у працэсе рассялення, а таксама ў выніку ўтварэння кожнай папуляцыі невялікай колькасцю людзей і наступнымі міграцыямі.

— Ну і хто мы такія, урэшце?

— Індаеўрапейцы, славяне, вельмі блізкія паводле генатыпу да расійцаў і ўкраінцаў.

Атрыманыя да цяперашняга моманту дадзеныя не дазваляюць вывесці паходжанне беларусаў непасрэдна ні ад іншых славянскіх народаў, ні ад балтаў.

Больш за тое, магчыма, продкі беларусаў зрабілі ўнёсак у станаўленне іншых славянскіх народаў — вялікарускага, рассяляючыся ў паўночна-ўсходнім кірунку, і балканскіх славян, рассяляючыся ў паўднёва-заходнім кірунку, пра што сведчыць не толькі генетычнае падабенства па мтДНК, але і гістарычныя крыніцы. Аналіз генатыпу выявіў некаторыя толькі нам уласцівыя генетычныя асаблівасці.

— А «памяркоўнасць» ніяк не адбілася ў геноме?

— Не, талерантнасць — гэта сацыяльная ўласцівасць, а не генетычная, і яна ўласцівая ўсім народам, выхаваным на земляробчай культуры. А што датычыць генетычных асаблівасцяў розных славянскіх народаў, то яны бачныя толькі спецыялістам, бо гаворка ідзе пра ваганні частаты рэгістрацыі розных гаплагруп у межах некалькіх адсоткаў. Напрыклад, доля азіяцкага складніка ў геноме беларусаў прыкладна 2%. У расійцаў і ўкраінцаў яна крыху вышэйшая, але не настолькі, каб можна было сур’ёзна ўспрымаць выраз тыпу «Паскрабі рускага…». Усе іншаземныя нашэсці, як высветлілася, пакінулі ў геноме значна меншы след, чым лічылася раней.

— Наколькі я разумею, вас цікавілі не проста жыхары рэспублікі, а этнічныя беларусы. Як гэта вызначалася?

— На аснове аналізу дадзеных гісторыі, археалогіі і этнаграфіі на тэрыторыі Беларусі былі вылучаныя шэсць рэгіёнаў, якія ахопліваюць месцы старажытных паселішчаў крывічоў, радзімічаў і дрыгавічоў. Пробы ДНК былі ўзятыя ў добраахвотнікаў, здаровых, паўналетніх мужчын, несваякоў, якія пражываюць у пэўным рэгіёне не менш чым на працягу трох пакаленняў па бацькаўскай і мацярынскай лініі. У выніку ў генетычны банк сучасных этнічных беларусаў ўвайшло каля 900 узораў ДНК. У найбліжэйшай будучыні мы плануем даследаваць і іншых жыхароў рэспублікі.

У ліку гарадоў і пасёлкаў, дзе пабывалі нашы экспедыцыі, — Лужасна, Гарадок, Ула, Ваўкавыск, Навагрудак, Іўе, Мазыр, Жыткавічы, Лельчыцы, Кобрын, Лунінец, Бяроза, Клімавічы, Крычаў, Слаўгарад, Чачэрск, Мір, Слуцк і Чэрвень. Заўважу, што мы свядома выключылі некаторыя прыгранічныя рэгіёны, дзе насельніцтва звязанае з іншым этнасам роднаснымі сувязямі. Тым не менш, некаторыя адрозненні ў структуры генатыпаў жыхароў розных рэгіёнаў краіны былі зафіксаваныя. З шасці вывучаных субпапуляцый заходняе Палессе прадстаўленае найбольшай разнастайнасцю мітахандрыяльнай гаплагрупы (12 з 17 знойдзеных), а найменшай — Панямонне (9 з 17).

Варта адзначыць, што, па дадзеных палеагеалогіі і археалогіі, засяленне праходзіла з паўднёва-заходняй часткі сучаснай тэрыторыі Беларусі, дзе раней, чым у іншых частках, адбылося вызваленне ад ледніка і пачалося вырошчванне пшаніцы і жыта — каля 6–7 тысяч гадоў таму назад. Такім чынам, найбольшая разнастайнасць мтДНК можа быць адлюстраваннем больш ранняга засялення гэтага рэгіёну. Тым не менш, папуляцыя сучасных беларусаў уяўляе сабой хутчэй адзінае цэлае, чым сукупнасць субпапуляцый. Адрозненні паміж групамі складаюць менш за 1%.

— А што Вы можаце прывесці ў якасці аргументу з нагоды балцкай тэорыі паходжання беларусаў?

— Ёсць дастаткова падставаў сумнявацца ў рацыі гіпотэзы аб паходжанні беларусаў у выніку славяна-балцкага або славяна-уграфінскага сінтэзу.

Прынамсі, частата гаплагрупы N3, якая маркіруе сучасных фінаў (58%), літоўцаў (37%) і латышоў (32%), у беларусаў не такая вялікая (9,6%), практычна аднолькавая з украінцамі (9,7%) і нават ніжэйшая, чым у расійцаў (14%). Славяне і балты, якія жывуць тысячы гадоў практычна без геалагічных, геаграфічных і палітычных межаў, якія маюць практычна неадрозныя спектры мтДНК (і, такім чынам, агульных продкаў па мацярынскай лініі), маглі пачаць развіваць уласныя культуры і мовы альбо ў выніку рознай эканамічнай дзейнасці ў старажытнасці, падзяліўшы іх тэрытарыяльна, альбо ў выніку сутыкнення з іншымі этнасамі.

— Акрамя задавальнення цікаўнасці (калі так можна назваць фундаментальныя даследаванні), якую каштоўнасць мае ваша праца?

— Аналізуючы геном, мы выяўлялі і ступень схільнасці беларусаў да розных захворванняў. Выявілася, напрыклад, што часцей, чым у некаторых народаў, у нас сустракаецца тэндэнцыя небяспечнага назапашвання лішняга жалеза ў крыві, то бок гемахраматоз. Часцей сустракаецца і ген, які спрыяе развіццю глухаватасці. Акрамя таго, нашы звесткі пра геном беларусаў будуць выкарыстаныя пры стварэнні крыміналістычнай базы дадзеных, якая дазваляе танна і дакладна ідэнтыфікаваць асобу і нават вызначаць магчымую этнічную прыналежнасць ахвяры або злачынца па біялагічных слядах.

А што датычыць непасрэднага выніку, то гэтая інфармацыя ўжо стала здабыткам навукі, бо апублікаваная ў навуковых выданнях і паступіла ў Цэнтр па вывучэнні еўрапейцаў, размешчаны ў эстонскім Тарту. Там захоўваюцца і выкарыстоўваюцца ў навуковай працы дадзеныя пра ўсе нацыі, у тым ліку, з нядаўніх часоў, і пра беларусаў.

— І апошняе. Вы раней вывучалі генетыку соі, а цяпер заняліся тытульнай нацыяй. Самі ж родам з Кастрамы. Для кагосьці такая «загана» можа быць прынцыповай справай.

— Па-першае, я беларус, а нарадзіўся ў Кастраме таму, што мой бацька ў той час служыў там ва Узброеных сілах. А што датычыць новай тэматыкі, то ў спецыялістаў на гэтай падставе пытанняў не ўзнікае. Бо малекулярныя генетыкі вывучаюць ДНК, а метады яе даследавання аднолькавыя — ад вірусаў і бактэрый да чалавека.

Дзмітрый Патыка, «Рэспубліка»

Хочаш падзяліцца важнай інфармацыяй ананімна і канфідэнцыйна? Пішыце рэдактару «Нашай Нівы» ў ТГ