Замак у эстонскай Нарве і Івангарадскую крэпасць у Расіі падзяляе мост.
«А чаго баяцца вайны, я вось гляджу па тэлевізары… што за вайна, калі вось з дзецьмі ходзяць. Калі вайна, то дзесьці куля паляцела… Ну як паказваюць… Вось гэта самае… А так, каб па-сапраўднаму… Але не відаць, каб кагосьці забівала, якая вайна можа быць. Яны самі па сабе вось пусцілі кулю, што вось вайна», — кажа пенсіянер Іван.
Іван з Нарвы не можа ведаць аб тым, што ідзе вайна, таму што ён не размаўляе ні на якой мове, акрамя рускай. Іван заўсёды глядзеў расійскае тэлебачанне, але там вайну ва Украіне, якую Расія працягвае называць «спецыяльнай аперацыяй», амаль не паказваюць. А па-эстонску ён не разумее, хоць прыехаў сюды яшчэ ў 1960-я гады з Малдовы.
Іван з Нарвы не верыць, што ва Украіне ідзе вайна. Кажа, па тэлевізары не паказваюць.
У савецкі час такіх, як Іван, у Нарве была абсалютная большасць. Падчас Другой сусветнай вайны горад быў разбураны больш чым на 90%, для яго аднаўлення была завезена рабочая сіла з усяго СССР, а мясцовым жыхарам вяртацца дадому было забаронена.
У выніку да моманту распаду Савецкага Саюза этнічны склад тут настолькі адрозніваўся ад сярэдняга па краіне, што сур'ёзна абмяркоўваўся сцэнар аддзялення Нарвы ад Эстоніі.
Рускае гета
Па словах дэпутата гарадскога сходу Нарвы Сяргея Гарлача, за апошнія 30 гадоў мала што памянялася — гэты горад па-ранейшаму жыве сваім жыццём.
«Калі ты прарасейскіх поглядаў, калі ты не хочаш вучыць эстонскую мову, то ты жывеш у Нарве, — кажа Горлач. — Многія з'язджалі, у першую чаргу тыя, хто ведаў эстонскую. І гэтыя працэсы пагоршылі якасны склад насельніцтва, гэта ператварылася ў пэўнае гета».
У Нарве усё па-руску — абслугоўванне, меню, рэклама. Паводле звестак на 2021 год, усяго 4% насельніцтва Нарвы эстонцы, рускіх тут 86%, грамадзян Расіі — 36%.
Пасля Другой сусветнай вайны Нарва стала абсалютна рускім горадам. Праз 31 год пасля аднаўлення незалежнасці Эстоніі мала што змянілася.
У мясцовых рускіх, многія з якіх жывуць у Эстоніі ў першым пакаленні, захаваліся цесныя сувязі з Расіяй. Многія, як Іван, размаўляюць толькі па-руску, у многіх ёсць калі не пашпарты, то расійскія візы для паездак да сваякоў і ў крамы. Мясцовыя жыхары распавядаюць, што паліва на расейскім баку ў чатыры разы танней, а да Расеі — цераз мост рукой падаць. Як не з'ездзіць.
Людзей, якія ўвесь час жывуць у Расеі, у Нарве таксама шмат — некаторыя едуць транзітам у іншыя краіны ЕС, некаторыя прыходзяць пагуляць. У яшчэ аднаго Івана, якога я сустрэла ў 30 метрах ад КПП Нарва—Івангорад, два пашпарты — эстонскі і расейскі. Мяжу, кажа, прайшоў без праблем. Расказвае, што прыехаў па справах, заадно — па крамах: «Узяў сыр і катлеты, тут якасць усё ж лепшая». У Нарве ніякага напружання не адчувае, таму што тут «усе рускія».
Іншымі словамі, ні ў адным іншым горадзе НАТА няма такога працэнта грамадзян Расеі, як у Нарве. Гэтая сітуацыя была б не больш чым цікаўнай, калі б Расея не вяла баявыя дзеянні ва Украіне пад лозунгам «абараняць сваіх».
Іван жыве ў Расіі, ён прыйшоў у Эстонію «па справах» і па крамах.
«Калі пачаць разважаць, то ўсе тэзісы аб'яўлення вайны з боку Расеі дастасавальныя да Эстоніі — аля тут прыцясняюць рускамоўнае насельніцтва, тут НАТА, тут вайсковыя базы. Мы [Расея] ідзем абараняць рускіх», — кажа дэпутат Сяргей Горлач.
У такой сітуацыі дэмаграфічны склад гэтага прыгранічнага горада становіцца выбухованебяспечным. Асабліва пасля таго, як шэраг балтыйскіх і заходніх лідараў заявілі, што Эстонія, Латвія і Літва могуць стаць наступнымі пасля Украіны, а НАТА павялічыла прысутнасць дадатковага кантынгенту як мінімум удвая. І мясцовыя жыхары, і эстонцы ў Таліне задаюцца пытаннем — што будуць рабіць рускія жыхары Нарвы, калі вайна пачнецца ў іх дома.
«Нам затыкаюць раты»
Расійскае тэлебачанне — сакральная рэч для мясцовага рускага насельніцтва, да нядаўняга часу яго глядзеў не толькі Іван, які не верыць, што ва Украіне ідзе вайна, яго тут глядзелі амаль усе. Аднак яшчэ ў пачатку баявых дзеянняў у Эстоніі былі адключаныя найбуйнейшыя расейскія каналы: частка — пастановай урада, частка — кабельнымі аператарамі.
Сяргей Гарлач кажа, што каля офісаў кабельных аператараў утварыліся чэргі, таму што калі людзі не могуць глядзець расійскае тэлебачанне, то яны не хочуць глядзець наогул нічога. А сам факт яго адключэння мясцовае насельніцтва ўспрыняло амаль як акт агрэсіі з боку дзяржавы.
Эстонія падтрымлівае Украіну на ўсіх узроўнях: пасылае зброю, асуджае расейскую агрэсію і прымае ўцекачоў.
«Быццам бы дэмакратыя, але вось бачыце — тэлеканалы зачынілі, інтэрнэт-сайты зачынілі, мы не ведаем, што там робіцца. У прынцыпе, можна знайсці, мы шукаем, але хіба гэта дэмакратыя… Я лічу, што калі мы жывем у дэмакратычным грамадстве, то давайце і паступаць так, навошта раты закрываць. Свабодная краіна, я так разумею», — кажа Яўгенія з Нарвы.
Паводле даследавання кампаніі Turu-uuringute, за мінулы месяц давер да расейскіх СМІ ў пытаннях асвятлення вайны сярод неэстонцаў — жыхароў Эстоніі іншых этнічных груп — упаў на сем адсоткаў — з 34% да 27%.
Аднак у Нарве гэтай тэндэнцыі не відаць. Іван з Нарвы таксама глядзіць мясцовае рускамоўнае вяшчанне эстонскіх каналаў, аднак не верыць у тое, што там паказваюць. «Яны самі прыдумалі гэтую вайну», — кажа Іван.
У Нарве ўсё па-руску: рэклама, меню ў кафэ, абслугоўванне.
За каго?
Яўгенія, у адрозненне ад Івана, ведае, што ідзе вайна, але яшчэ яна ведае пра «фашызм» і «батальёны» ва Украіне.
«Разумееце, проста крыўдна, што цяпер усе абазліліся на Расею, як вар'яцтва нейкае, — кажа Яўгенія. — Чытаеш расейскія сайты, ну быццам бы так, быццам бы так… Але я, вядома, не ўхваляю ні ў якім разе, там людзі гінуць, што з аднаго боку, што з другога. Мяне дзівіць тое, што шмат жа яшчэ да вайны казалі, што ва Украіне фашысты, вось гэтыя батальёны, што яны на Данбасе робяць. Была цішыня, Еўропа маўчала, і Амерыка маўчала. Чаму тады ўсе маўчалі?»
«Дэнацыфікацыяй», або барацьбой з «пранацысцкі настроенымі людзьмі і ідэалогіяй», Крэмль, не ўдаючыся ў дэталі, апраўдвае ўварванне ва Украіну. У рэальнасці фашысцкая ідэалогія прама забаронена ўкраінскім законам, а крайне правыя партыі маюць статус маргінальных.
Яўгенія супраць вайны, але яна не за Украіну. Гэта тым не менш не значыць, што яна за Пуціна. Хоць канкрэтных прэтэнзій да Пуціна ў яе таксама няма. Але за што Расея ваюе, яна дакладна сказаць не можа. Затое яна дакладна ведае, што яна «за рускіх людзей».
Такі ідэалагічны хаос — нармальная карціна і для старэйшага пакалення ў Нарве, і для рускіх у Эстоніі ў цэлым. «Адключэнне тэлебачання дазваляе прыбраць прапагандысцкі складнік, але немагчыма прыбраць тое, што было на працягу васьмі гадоў (з пачатку вайны ў Данбасе — Бі-бі-сі)», — кажа Сяргей Гарлач.
Па яго словах, прыкладна чвэрць насельніцтва Нарвы — за Украіну, астатнія альбо дзесьці паміж, альбо на баку Расеі. Сяргей Гарлач прызнаецца, што не можа пераканаць уласную маму ў тым, што расейцы вядуць вайну:
«Ім [старэйшаму пакаленню рускіх] казалі, што СССР, а потым і Расея — гэта народ-вызваліцель. Калі чалавек сябе ідэнтыфікуе як рускі, то ён праводзіць паралелі: рускі — раўно Расея. Расея — заўжды за справядлівасць і праўду.
Цяпер жа некаторыя прадстаўнікі гэтага рускага народа адчуваюць, што іх прыгнятаюць. Справа не толькі ў тэлебачанні, але і ў той жорсткай антырасейскай лініі, якую заняў эстонскі ўрад. А асобныя палітыкі занялі яшчэ і антырускую пазіцыю.
«Не другога, а трэцяга гатунку»
Дзяніс Ларчанка — таксама дэпутат гарсавету Нарвы, яму яшчэ няма 30 гадоў, і яму таксама складана абмяркоўваць вайну з бацькамі. Сам ён, як і большасць прадстаўнікоў яго пакалення, якое размаўляе на некалькіх мовах, выдатна разумее, што адбываецца ва Украіне, і баіцца, што Эстонія стане наступнай. А яшчэ ён асцерагаецца рэакцыі ў адказ з боку мясцовых рускіх, якія цяпер адчуваюць сябе грамадзянамі «нават не другога, а ўжо трэцяга гатунку».
Дзяніс Ларчанка кажа, што старэйшаму пакаленню патрэбны час на ўсведамленне таго, што ва Украіне ідзе вайна.
«Мы (…) будзем франтавой зонай, Эстонія будзе ў першую чаргу. Гэта першы горад ад Расеі, мы будзем гарматным мясам. Мы асцерагаемся і вайны, і эскалацыі, — кажа Ларчанка. — Дзесьці збольшага, калі па гэтым аспекце разглядаць, то ўсе ўкраінскія сцягі або ўся агрэсіўная камунікацыя ў бок Расеі… Мы спрабуем [сказаць]: будзьце акуратныя са словамі. Не трэба, можа быць, настолькі рэзкіх выказванняў».
Украінскія сцягі — сапраўды цяжкая тэма для Нарвы, яны раздражняюць мясцовых жыхароў, таму іх тут проста няма. Хоць у трох гадзінах язды, у Таліне, украінскія сцягі — і на дзяржустановах, і на гандлёвых цэнтрах.
«Я адназначна супраць вайны, дзяржаўнасць Украіны павінна быць, гэта я ўсё за. Але вось візуальныя шэрагі, гэта… Да гэтага была куча войнаў, і я не бачыў ніякіх сцягоў іншых дзяржаў, чаму цяпер менавіта сцягі Украіны? — разважае Міхаіл з Нарвы. — Вось я дакладна супраць сцягоў. Гэта паказальнае».
У Таліне ўкраінскія сцягі можна заўважыць і на дзяржустановах, і на гандлёвых цэнтрах.
Акрамя сцягоў жыхароў Нарвы, як і многіх рускіх Эстоніі, раздражняюць заклікі абмежаваць у правах то рускамоўнае насельніцтва, то грамадзян Расіі, то і тых, і іншых.
Да прыкладу, два эстонскіх універсітэты адмовіліся прымаць студэнтаў з расейскім грамадзянствам. Дэпутат парламента Урмас Рэйнсалу прапанаваў адабраць у расейцаў еўрапейскія візы, а эстонскі гісторык Ігар Капыцін прапанаваў адабраць у расейцаў ВНЖ у Эстоніі.
Мясцовы Саюз уладальнікаў зброі, у сваю чаргу, прапанаваў пазбавіць расейцаў, якія пражываюць у краіне, права на валоданне зброяй. А Паліцыя бяспекі Эстоніі прапанову падтрымала.
«Гэта не азначае дыскрымінацыі на глебе нацыянальнасці. Мы гаворым аб грамадзянстве, а не народнай прыналежнасці», — цытуе эстонскі партал Delfi старшыню Паліцыі бяспекі Харыса Пуусепа.
Украінскіх сцягоў у Нарве няма, але ёсць народная творчасць.
«Распаўсюджваецца такі фальклор, што ўкраінцы подлыя і нядобрыя (…) Я калі гляджу гэтыя профілі [якія распаўсюджваюць гэта], яны створаныя ў 2018 годзе, там два сабачкі і дзве кветачкі. Зразумела, што гэта ці боты, ці нешта такое. Гэтыя ўкіды некаторыя робяць па дурноце, некаторыя свядома», — кажа еўрадэпутатка Яна Тоом.
Яна Тоом у Эстоніі, ды і ў цэлым на постсавецкай прасторы, заўсёды лічылася прарасейскім палітыкам — і за кошт сваёй рыторыкі, і за кошт папулярнасці сярод журналістаў расейскіх СМІ.
У пачатку вайны яна заняла антырасейскую пазіцыю, асудзіла ваенныя дзеянні і цяпер, як яна сама кажа, губляе па 100 выбаршчыкаў у дзень. Усё таму, што выбаршчыкі, якія гадамі і дзесяцігоддзямі жылі ў расейскай інфармацыйнай прасторы, ніяк не могуць паверыць і зразумець, што ва Украіне ідзе вайна.
«Тут жа стала здрадніцай і працягваю ёй быць. Размаўляю з гэтымі людзьмі [а яны адказваюць] — вось у нас праблемы, у нас неграмадзяне, у нас рускую мову прыціскаюць, у нас пятае і дзясятае. Кажу: давайце цяпер будуць бамбіць, і тады мы ўсе праблемы вырашым?! Ой, не трэба. Размова атрымліваецца кароткай», — распавядае яна.
Пры гэтым, па словах Тоом, нават прарасейскія жыхары Эстоніі — не за Пуціна, таму «ніякай пятай калоны няма». «А калі ёсць людзі зусім у той бок думаючыя, то ім моцна за 60», — дадала Яна Тоом.
Сацыёлаг Рауль Рэбане таксама думае, што нават у Нарве рускія разумеюць, што жыць ім лепш у Эстоніі.
«Паглядзіце па іншы бок ракі: як выглядае Івангорад і як выглядае Нарва, — кажа ён. — Усе ж разумеюць, што калі ўзяць жыццё, спакой, свабоду слова, дэмакратыю, то тут няма чаго параўноўваць — у нас лепш. А атрымаць Еўропу з пуцінскімі законамі — так нельга… Тут трэба рабіць выбар. Большасць зрабілі выбар, асабліва моладзь».
