Якой была тэрыторыя Беларусі ў 1939 годзе?
82 гады таму мяжа праходзіла недалёка ад Мінска.
Яшчэ ў 1921-м бальшавікі і палякі заключылі ганебную Рыжскую дамову. Згодна з ёй Заходняя Беларусь (як і Заходняя Украіна) адышлі да Польшчы. Мяжа прайшла па рацэ Заходняя Дзвіна, праз возера Мядзел, па рацэ Вілія, у раёне Радашковіч і Ракава, па рацэ Случ да яе ўпадзення ў Прыпяць, а затым амаль па вертыкалі да сучаснай беларуска-ўкраінскай мяжы.
Бальшавікі спадзяваліся, што мір будзе часовы, хутка адбудзецца сусветная рэвалюцыя і Беларусь аб’яднаецца. Аднак гэтай падзеі давялося чакаць амаль два дзесяцігоддзі.
Як стала магчымым аб’яднанне?
У 1939 годзе свет стаяў на мяжы Другой сусветнай вайны. Краіны Захаду і СССР спрабавалі аб'яднацца перад нацысцкай пагрозай. Але перамовы праваліліся.
Тады Сталін вырашыў пайсці на саюз з Гітлерам, які таксама дэманстраваў жаданне дамовіцца.
23 жніўня была заключана Дамова аб ненападзе паміж Германіяй і Савецкім Саюзам (вядомая па імёнах міністраў замежных спраў гэтых краін як пакт Молатава — Рыбентропа).
Молатаў і Рыбентроп паціскаюць рукі адзін аднаму. Фота: Цэнтральны дзяржаўны архіў кіна- і фотадакументаў Расіі
Да дамовы меўся дадатковы пратакол. Ён быў сакрэтным, і ў СССР дзесяцігоддзямі адмаўлялі яго існаванне. У дакуменце ішла гаворка пра сферы ўплыву дзвюх краін ва Усходняй Еўропе «ў выпадку тэрытарыяльна-палітычнай перабудовы». Калі перакласці з дыпламатычнай мовы на побытавую, гаворка ішла пра падзел тэрыторый.
У сферу ўплыву СССР трапілі Латвія, Эстонія, Фінляндыя і Бесарабія (вобласць на тэрыторыі сучасных Малдовы і Украіны), Германіі дасталася Літва. Польшчу саюзнікі падзялілі па лініі рэк Нараў, Вісла і Сан. Пазней дамову скарэктавалі. Літву аддалі Савецкаму Саюзу, частка польскіх земляў перайшла да Гітлера.
Большасць краін была захоплена ў наступным, 1940-м годзе — СССР заняў тры краіны Балтыі і Бесарабію. А вось Фінляндыя аказалася не па зубах, хоць і страціла частку тэрыторыі. Пытанне з Польшчай саюзнікі вырашылі хутка.
Як аб’яднанне адбывалася на практыцы?
1 верасня 1939 года Германія напала на Польшчу. Сталін пачакаў, каб грамадскасць успрымала вінаватым менавіта Гітлера, пасля чаго аддаў свой загад.
17 верасня мяжу перайшлі і савецкія войскі. Іх было каля 200 тысяч, ім супрацьстаялі 45 тысяч палякаў. Сілы былі няроўныя, таму жаўнерам Другой Рэчы Паспалітай загадалі супраціўляцца толькі ў тых выпадках, калі Саветы будуць нападаць на вайсковыя часткі і спрабаваць іх раззброіць.
Але Чырвоная армія ў асноўным рухалася па магістралях. Таму гісторыкі налічылі толькі каля 40 выпадкаў супраціўлення.
Польскія салдаты вяртаюцца дадому. Фота: архіў
Чырвоная армія хутка заняла тэрыторыю Беларусі і аб’явіла выбары ў Народны сход. Вылучаць туды дэлегатаў маглі толькі прадстаўнікі ўлады і іх прыхільнікі. Да таго ж удзел у выбарах быў дадатковым тэстам на лаяльнасць новай уладзе. Не дзіўна, што галасаваць прыйшлі амаль усе, хто меў права голасу (калі быць дакладным, то 96,71% выбарцаў). Больш за 90% прагаласавалі за прапанаваных кандыдатаў.
Напрыканцы кастрычніка ў Беластоку (польскім горад стане толькі пасля Другой сусветнай) адкрыўся Народны сход. 29 кастрычніка дэлегаты прынялі дэкларацыю аб уваходжанні Заходняй Беларусі ў склад БССР.
У гэтым дакуменце мелася просьба: прыняць рэгіён у склад Савецкага Саюза. У пачатку лістапада беларускі і саюзны парламенты адзінагалосна прагаласавалі «за», пасля чаго аб’яднанне краіны завяршылася.
Што адбывалася ў Заходняй Беларусі пасля аб’яднання?
Далучэнне Заходняй Беларусі да СССР адразу спыніла польскі гнёт і паланізацыю. У трыццатыя гады жыхары гэтага рэгіёну наогул не былі прадстаўлены ў польскім парламенце, іх вельмі рэдка ўключалі ў мясцовыя органы ўлады.
У 1939-м у рэгіёне налічвалася толькі пяць беларускамоўных школ. Адукацыя стала масавай. Беларусы змаглі пайсці ва ўладу — праўда, рашэнні за іх прымалі іншыя людзі.
Савецкія салдаты і заходнія беларусы
Заходняя Беларусь успрымалася палякамі як сыравінны прыдатак іх дзяржавы. У рэгіёне амаль не развівалася прамысловасць: 2/3 прадпрыемстваў і рабочых прадстаўлялі дрэваапрацоўчую і харчовую галіны. Пасля 1939 года пачалося будаўніцтва новых прадпрыемстваў, а таксама шляхоў зносінаў.
Але беларусы трапілі з аўтарытарнай у таталітарную краіну, і ўсе мінусы СССР сталі часткай іх жыцця.
Новая краіна адразу закрыла межы. Калі раней беларусы з’язджалі на заробкі на Захад, то цяпер — прымусова — паехалі на Усход, у лагеры.
Такія плакаты былі распаўсюджаныя да 1939 года ў Заходняй Беларусі
Наогул з верасня 1939-га да пачатку Вялікай Айчыннай у рэгіёне арыштавалі каля 150 тысяч чалавек. Сярод іх былі памешчыкі, асаднікі (перасяленцы з Польшчы, што атрымлівалі зямлю ў Беларусі), святары, прадстаўнікі нацыянальнай інтэлігенцыі, а таксама тыя, хто выказваўся супраць новай улады.
Пачалі гвалтам утварацца калгасы — хоць агулам працэс раскулачвання завяршыўся ўжо пасля Другой сусветнай вайны. Рэзка ўпаў узровень жыцця насельніцтва. Рэальнасцю стаў дэфіцыт.
17 верасня — сапраўды «дзень народнага адзінства»?
Фармальна — так. У 1939 годзе Беларусь нарэшце аб’ядналася ў адной дзяржаве. З таго часу, калі не лічыць ваеннага ліхалецця і гадоў нацысцкай акупацыі, наша краіна заўжды заставалася адзінай.
Але каб падзея лічылася «днём народнага адзінства», трэба, як мінімум, выкананне яшчэ некалькіх умоў. Каб беларусы ўспрымалі гэтую падзею адназначна станоўча. І каб яе рэалізацыя была іх рашэннем.
Напрыклад, расіяне адзначаюць дзень народнага адзінства 4 лістапада. У гэты дзень апалчэнне на чале з Мініным і Пажарскім выбіла з Крамля гарнізон Рэчы Паспалітай (федэратыўнай польска-літоўска-беларускай дзяржавы). Расіяне не надта любяць гэтае свята, але ў ім прынамсі ёсць свая логіка.
Фота БелТА
Але падчас падзей 1939 года беларусы аказаліся пешкамі ў гульні паміж Сталіным і Гітлерам. Хай сабе вынікам і стала аб’яднанне рэспублікі.
Сярод сучасных беларусаў таксама няма адзінства ва ўспрыманні тых падзей. Штогод у сацыяльных сетках успыхваюць дыскусіі пра падзеі 1939 года. Для кагосьці спыненне польскага гнёту і паланізацыі, развіццё прамысловасці, адкрыццё ВНУ і развіццё беларускамоўнай адукацыі — станоўчыя падзеі.
Але для некаторых беларусаў — пераважна «заходнікаў» — 1939 год стаў сапраўднай трагедыяй, якая падзяліла іх жыццё на дзве часткі і стала пачаткам калектывізацыі, рэпрэсій, гвалту. Наступствамі аб’яднання сталі смерць тысяч людзей.
Калі падсумаваць, аб’яднанне беларускіх земляў у адну дзяржаву — адна з ключавых падзей айчыннай гісторыі. Але з-за метадаў, праз якія яно здзяйснялася, казаць пра нацыянальнае адзінства не выпадае.
