Традыцыйны сюжэт беларускага нацыяналізму — далучэнне да свету, удзел у сучаснасці. «Людзьмі звацца» Купалы — пра гэтае хаджэнне. Ёсць менш вядомыя, дэталёвейшыя праграмы (напрыклад, у Касцюкевіча ці ў Настассі Колас).
Спосаб удзелу ў жыцці быў рухам цераз нацыянальнае (партыкулярнае) да агульнага. Гэта мо’ правільная дыялектыка: апісанне магчымае, калі матэрыял разгалінаваны і разнастайны, здольны да самастойнасці.
Гаворка ідзе пра сістэмнасць. Рэдка хто здольны мабілізаваць уласную ўяву, каб адвольна, але пераканаўча ствараць сістэмы. Лем і Борхес — яскравыя прыклады; але такая абстрактнасць, адцягненасць і ад чытача патрабуе адпаведнага ўмельства. Даніла Жукоўскі крытыкаваў беларускія ўзоры такой разумовай самазасяроджанасці — Балахонава, Бацюкова — як «вылоўліванне ідэй з паветра».
Іншы беларускі прыклад, які варта ўпамянуць, — Юхнавец. Ён таксама пасуе ў гэты рад.
Такім чынам, падсумаваўшы: поспех — дынаміка і суверэннасць — магчымыя, калі матэрыял сістэмны, а апісанне абавязанае рабоце.
* * *
Здаецца, меркаванае беларускае нацыянальнае кіно заўсёды ўяўлялася ў катэгорыях рэалізму. Рэалізм канцэптуалізуе творчасць як даследаванне тыповых з’яў жыцця. Мадэлюецца сетка імавернасцей, якія надаюць твору падставовую вартасць, практычнае значэнне. Славутыя адкрыцці беларускай літаратуры пераважна засталіся лакальнымі — найлепей паказаць беларускага селяніна, калектывізацыю.
Нездарма нацыянальнае кіно ў Савецкай Беларусі зрабіў Тураў. Гэта была экранізацыя Мележавага шэдэўра — «Палескай хронікі».
Але нацыянальнае кіно, вымеранае нацыяналізмам, даўно патрабуе гранічнага напружання аналітычнага розуму. Каб зрабіць нацыянальнае кіно ў цяперашняй Беларусі, недастаткова эксплуатаваць рамантычныя спекуляцыі пра значэнне беларускай мовы і веліч сівой мінуўшчыны. Рытарычнае смецце, якое пануе ў беларускай літаратуры і гістарыяграфіі, літаратуразнаўстве і палітыцы, даўно хавае адсутнасць сістэмнасці.
Узаемная адасобленасць з’яў, што мусілі б утвараць сістэму, пільна патрабуе метаапісання. Вынаходства ў катэгорыях і паняццях, умення зірнуць на сябе адстаронена, нават адчужана.
* * *
Новае нацыянальнае кіно павінна знайсці новыя паняцці. Калі ўжо немагчыма вызваліць каштоўную катэгорыю нацыі з ланцугоў таўталогій, якімі яе аблыталі песняры адвечнага шляхецтва і нацыянальнага характару, трэба пакінуць яго ўбаку.
Рацыянальнае вызначэнне мэты — кшталтаванне супольнасці гарадской культуры, — магчымае і праз іншыя катэгорыі. Яны могуць быць сакавіта-беларускія (гуртаванне і сумоўе, рошчына і дзейснасць) або бяздушна-інтэрнацыянальныя — сінергетыка, рынак (дачыненне попыту і прапанавання), сістэма.
Ці была такая мэта ў стваральнікаў «Крышталя»? Выдае на тое, што не было. Магчыма, фільм стыхійна — міжвольна — выканаў падобную праграму.
* * *
Як магчымыя міф, штамп? Або фальклор — ушчыльненне фабулы, якое робіць яе магчымай для рэгулярнай, эканомнай рэпрадукцыі: у фільме — расказ аб тым, што якасны беларускі крышталь прадаюць у Францыі. Яны ажыццяўляюцца таксама праз сістэмнасць назірання і практыкі.
Работа з міфам, штампам і фальклорам, здаецца, вызначаючы адмоўныя бакі фільма (рэфлекторнае і таму бескарыснае стаўленне да штампу — песімістычнае адпрэчванне, а міф 90-х, які згаджае фільм, жывіцца этатысцкай, патэрналісцкай этыкай; апавяданне пра занядбанне і заняпад «ліхіх 90-х» беспамылкова можна лакалізаваць у ідэалагічным абшары Беларусі), вызначае і станоўчыя.
Гэта ненавязлівая, але гнуткая дынаміка сюжэта (1). Суверэнная выразнасць дыялогаў (2). Неаднастайнасць персанажаў (3). Змястоўнасць візуальнай драматургіі (4). З гэтага вынікае структурная магчымасць даверу да гістарычнай рэканструкцыі фільма: абгрунтаванне ягонай рэалістычнай прэтэнзіі. Гэтыя чатыры ўласцівасці робяць апісанне сістэматычным.
Найперш гэта тычыцца назвы. Яна з вынаходлівай дакладнасцю (уражваюць крышталёвыя свяцільнікі) звязвае ніты гутарак, учынкаў і прычынна-выніковых сувязей у вузлы сюжэта і асноўнай думкі.
* * *
«Крышталёвы лебедзь» (ці можа назва па-беларуску перакладацца з англійскай мовы?) картаграфуе досвед беларускіх 90-х з акуратнасцю. Яна выяўляецца ўжо ў тым, што няясна: ці гэта яшчэ дэмакратычны эпізод 1991—1994, ці ўжо народ, адведзены ад бездані.
Гэтая картаграфія з любоснай пільнасцю паказвае дзяржаву і інфраструктуру, бюракратыю і ўлучэнне Беларусі ў глабальную плынь людзей, тавараў і ідэй. Класічны падзел на горад і вёску, які займаў беларускую літаратуру 1960—1970-х, абвастраецца: Хрустальны фармальна мо’ ўжо не вёска, але мадэрнасць размеркаваная гранічна неаднолькава і паміж гарадамі. На адным баку гэтых файных адметнасцяў — выдасканалены маўленчы этыкет (вы там у Мінску усе на вы?), уяўленыя супольнасці інтэлігенцыі і нацыі (матэрыялізаваныя коласам, Ленінам і партызанамі ў музеі Азгура), атрыманыя ў спадчыну ўстановы культурнай палітыкі, якія ўзнаўляюць гэтыя супольнасці, робяць іх фактам практычнага жыцця. Паралельна гэтыя ўстановы і супольнасці напаўняюцца новым зместам, новай штодзённасцю, там выспявае новы клёк. Даўнейшы жыццёвы свет незваротна разбураны і тут: «духоўная практыка» — ці то радзіма, ці ёга, ці кармічнае практыкаванне — расцярушаныя ў матэрыяльнай нястачы, побытавай неўладкаванасці.
Па іншы бок — свабодныя прасторы выключаных з мадэрнасці груп. Тут літаратурнай мовай грэбуюць («языком часаць» — гэта мо не гэтак пра дасканалую рускую фанетыку, а больш пра той самы этыкет). Тут асноўным камунікацыйным сродкам застаецца гвалт, які структуруе штодзённасць, узаемадзеянні, ідэнтычнасці. Азначае жыццё: армію, каханне і цялеснасць.
Для гэтых груп ці не адзіны сродак удзелу ў мадэрнасці — работа. Менавіта яна становіць прыватны рэсурс гордасці, стабільнага самаадчування, самаразумення. Тоеснасць людзей Хрустальнага штодня падтрымліваецца на заводскай прахадной: тут не відаць, ці вайна на відзіку ў музеі мае значэнне. Разбурэнне правіл у фільме паказана з уражальнай трапнасцю: яно найперш выражаецца ў занядбанні працы. Праца і работа губляюць сэнс увачавідкі, і Францыя, з ейным функцыянальным — і справядлівым? — рынкам застаецца апошнім самаапраўданнем беларускага крышталю. Па-свойму залучаючы рэжым часу, які пануе ў Хрустальным, у той сукупны рух, які называюць дэмакратычным транзітам. Абы ён які быў.
У гэтым вязьме досведаў малазаўважны беларускі нацыяналізм. Курэйчык ужо выказаўся на гэты конт — але, здаецца, памылкова.
Задача ў тым, каб застацца ў межах рэалізму і сістэмна апісаць грамадскія з’явы. Гэта значыць, апісваць тыповыя прыклады, узоры.
Фота facebook.com
* * *
Што такое сістэма, тып і рэгулярнасць? Іншы спосаб пазначыць міф, штамп і фальклор; па-над гэтымі паняццямі цяжэе ў фільме сталінскае паняцце радзімы.
Ці паддаецца сістэма змене? Дакладней: якія магчымасці ўплываць на гэтыя змяненні мае асоба? Індывідуальнае намаганне патанае ў сістэме-радзіме: унікнуць strong connections складана, амаль немагчыма. Праз сілу гэтых сувязей Купала канчаецца Ляўкамі, і нават пасля крушэння злачыннага рэжыму, у кульмінацыйную пару красавання транзіту, той-сёй патрапіць растлумачыць, чаму верш «Камуністы» Куляшова — гэта шэдэўр.
* * *
«Крышталёвы лебедзь» расказвае не пра адраджэнне. Але ягоны сюжэтны тлум недзе блізка. Гісторыя пра бацькаўшчыну — пра бляянне-зоў ягнят і крык вароніных грамад над могілкамі, музычны канфлікт у рытарычным суправаджэнні беларускай паэзіі — робіць сабе клопат пра вызваленне асобы, індывідуальную дзеяздольнасць проці strong connections.
«C’mon, nothing will ever change here». Тут ніколі нічога не адбудзецца — аблудны аналіз, няпраўда: так у фільме ўпотай завязваецца сюжэт. Потым выясняецца, як багата ўсяго ў беспарадку. Пра гэта сінхронна, у 90-я, пісалася ў рэпартажах часопіса «Маладосць». Пра гэта апавядае прыгода галоўнай гераіні.
Прозвішча галоўнай гераіні напамінае Паўлінку — ці выпадкова, цікава? Выразную паралель становіць далікатнасць у сюжэце. Вітаючы надыход 90-х, гэтую Купалаву ўдаваную прастату вытлумачваў Георгій Колас. Ён рэканструяваў Купалава разаважанне пра ўдзел у жыццяпісе чалавецтва, пра асвойтванне ў тэкстах Дантэ і Шэкспіра.
Фота facebook.com
* * *
Як пішацца жыццяпіс чалавецтва? Удзел у жыцці. Абапал гэтай дарогі параскіданыя аналітычныя мадэлі, і «Крышталёвы лебедзь» прапануе чарговую. Гэта дэпрэсіўная гісторыя, такі фармальны крытэрый дазваляе проціпаставіць яе экзістэнцыялісцкім шуканням. Каб пагадзіць кірункі гэтай рэцэнзіі.
Як пісаў Гайдэгер, толькі ў навальніцы мы асвойтаныя быццам удома. Якое ўжо тут адраджэнне.
