Так выглядаў гатэль «Беларусь», цяпер ён называецца «Краўн-плаза».
Увечары 12 студзеня 1948 года ў нумары мінскага гатэля «Беларусь» зазваніў тэлефон. Пастаялец, тэатральны крытык Уладзімір Голубаў, зняў слухаўку. У гатэль дазваніўся былы сакурснік Голубава — інжынер Сяргееў, які запрашаў старога таварыша на сваё вяселле. Але Сяргееў вельмі прасіў Голубава ўзяць з сабой і сталічную зорку (вядома было, што той прыехаў у Мінск разам з маскоўскім тэатральным акцёрам і рэжысёрам Саламонам Міхоэлсам), распавёў Голубаў рэжысёру Віктару Галоўчынеру, які таксама быў у нумары. У тым, што Міхоэлс дасць згоду, сумневаў амаль не было — ён ніколі не быў супраць добрай гулянкі.
Так і адбылося. Голубаў зайшоў у нумар Міхоэлса, распавёў пра запрашэнне. Той пагадзіўся.
Саламон Міхоэлс.
Каля дзевяці гадзін вечара яны сустрэліся з тым самым інжынерам Сяргеевым. Селі ў машыну і паехалі на лецішча ў Сцяпянку.
Жыць абодвум заставалася каля гадзіны.
* * *
Мінулы 1947 год выдаўся няпростым для міністра дзяржаўнай бяспекі СССР Віктара Абакумава. На пасадзе міністра ён прабыў зусім няшмат, з мая 1946 года, але за гэты час паспеў абзавесціся ўплывовымі ворагамі. Да ворагаў Абакумаў прывык і не баяўся. Чалавека, які працаваў операм у ГУЛАГу, а пасля ўзначальваў СМЕРШ, напужаць цяжка. Прэтэнзіі кіраўнікоў МУС і нават Молатава не турбавалі міністра, пакуль ён быў на добрым рахунку ў Сталіна. Але ў 1947-м у генерал-палкоўніка Абакумава з’явіўся найбольш небяспечны і моцны праціўнік — сам Лаўрэнці Берыя.
Віктар Абакумаў.
Абакумава не любілі многія і даўно. Сын чорнарабочага, ён і сам ніколі не цураўся цяжкай працы, і няважна, у што трэба было запэцкаць рукі: у бруд ці кроў. Работнікам Абакумаў быў старанным, жорсткім і бязлітасным, але чалавекам заставаўся ўпартым і свавольным. Дзе такое відана, каб члена кампартыі разжалавалі ў кандыдаты за нежаданне пазбаўляцца ад палітычнай непісьменнасці? А менавіта так і адбылося з Абакумавым яшчэ ў 1933 годзе. А ў 1934 высветлілася, што ўпаўнаважаны эканамічнага аддзела НКВД Абакумаў нярэдка бавіць час на канспіратыўных кватэрах з жанчынамі. За гэта яго адправілі аператыўнікам у ГУЛАГ, але праз пару гадоў усё ж вярнулі ў сталіцу. Ішоў 1937 год, і Абакумаў, які ніколі не шкадаваў «здраднікаў», хутка зрабіў сабе добрую кар’еру. У канцы 1938 года 30-гадовы Віктар Абакумаў узначальвае ўпраўленне НКВД па Растоўскай вобласці, а ў 1941 становіцца намеснікам самога Берыі.
Затым вайна, СМЕРШ, расстрэлы незадаволеных Сталіным, удзел у дэпартацыі народаў Каўказа ў 1944-м, рэпрэсіі і дэпартацыі на тэрыторыях, вызваленых ад фашыстаў, Перамога і, як вынік, міністэрскае крэсла. І праз кароткі час — нянавісць былога патрона Берыі. Таго раздражняе, што Абакумаў перастае яго слухаць, замяняе людзей Берыі ў МДБ сваімі і ўвогуле адчувае сілу і дазваляе сабе зашмат.
Але Віктар Абакумаў, пра якога казалі, што ён славалюбны і ўладны як Берыя, толькі не такі разумны, дурнем усё ж не быў. Ён разумеў, што з пасады міністра сыходзяць ці ў лагер, ці ў магілу, а каб затрымацца на пасадзе, патрэбная гучная гісторыя. У выніку з’яўляецца нібыта накіраваная супраць самога Сталіна «сіянісцкая змова».
* * *
Саламон Воўсі нарадзіўся ў 1890 годзе ў Дзвінску ў Віцебскай губерніі (сёння гэта латышскі Даўгаўпілс). Рос у патрыярхальнай габрэйскай сям’і, вучыўся ў хедэры, а расейскую мову вывучыў толькі ў 15 год.
Дом сям'і Воўсі ў Дзвінску, дзе нарадзіўся Саламон Міхоэлс.
Тэатр заўсёды цікавіў Саламона, але ён паспеў пабыць студэнтам рэальнай вучэльні ў Рызе, камерцыйнага інстытуту ў Кіеве, трохі павучыўся на юрыста ў Пецярбургу.
Але ж пасля рэвалюцыі Саламон Воўсі паступае ў яўрэйскую тэатральную студыю ў Пецярбургу і ў 1919 годзе бярэ псеўданім Міхоэлс. Грае, сам піша п’есы.
Міхоэлс у маладосці.
Праз два гады Саламон перабіраецца ў Маскву, у Дзяржаўны габрэйскі тэатр, які і ўзначальвае ў 1929 годзе — калі падчас замежных гастроляў былы кіраўнік Граноўскі вырашае не вяртацца ў Савецкі Саюз.
Здавалася б, кар’ера ідзе толькі ўгору. Нават калі пачынаецца вайна, Міхоэлс плённа працуе ў Габрэйскім антыфашысцкім камітэце, нават едзе ў семімесячны тур па Паўночнай Амерыцы і Вялікабрытаніі. Ён быў знаёмы з Эйнштэйнам, Чарлі Чапліным, шырока вядомы ў тэатральных колах не толькі СССР, але і Еўропы.
Альберт Эйнштэйн і Саламон Міхоэлс.
Яўрэйскі антыфашысцкі камітэт — прапагандысцкая арганізацыя, створаная Лубянкай у 1941 годзе. Узначаліў камітэт тэатральны рэжысёр Саламон Міхоэлс. ЯАК складаўся з яўрэйскіх інтэлігентаў, якія фактычна прасілі дапамогі ў габрэяў свету: збіралі грошы, машыны, абсталяванне для Чырвонай Арміі падчас Вялікай Айчыннай вайны. У гэты час ЯАК набывае за мяжой вядомасць і аўтарытэт. Пасля вайны, у 1946 годзе, яго старшыня Саламон Міхоэлс атрымлівае Сталінскую прэмію другой ступені.
Але Сталінская прэмія не выратавала Міхоэлса ад лютасці самога Сталіна. А поспехі ЯАК не толькі не аддалілі яго кіраўніка ад смерці, а наадварот — наблізілі канец.
* * *
Дакладна невядома, чаму ахвярамі Абакумаў «прызначыў» габрэяў. Але хутчэй за ўсё ён вырашыў забіць адразу двух зайцаў. Кіраўніцтву СССР даўно мазоліў вочы Яўрэйскі антыфашысцкі камітэт. ЯАК быў накіраваны на замежнікаў і працаваў паспяхова (толькі з ЗША «браты-яўрэі» накіравалі ў СССР 16 мільёнаў даляраў), але пасля вайны пачаліся пытанні. ЯАК стаў цікавіцца дыскрымінацыяй яўрэяў у Саюзе, узнікалі пытанні аб стварэнні яўрэйскай аўтаноміі, што не падабалася Сталіну.
Акрамя таго Абакумаў ведаў, што Сталін вельмі не любіць Алілуевых, сваякоў ягонай былой жонкі (Надзея Алілуева скончыла жыццё самагубствам яшчэ ў 1932 годзе). А Саламон Міхоэлс — выпадкова ці не — сустракаўся ў тэатры з Яўгеніяй Алілуевай, ўдавой Паўла Алілуева, брата Надзеі. Кажуць, што да Міхоэлса дайшлі чуткі пра будучую зачыстку ЯАК, і ён хацеў пагаварыць са сваячкай кіраўніка краіны.
Праўда гэта ці не — няважна. Бо 9 снежня 1947 года Абакумаў перадае Сталіну паперы пра Міхоэлса. У іх рэжысёр пададзены агентам, які збірае інфармацыю пра Сталіна праз яго сваякоў.
Таксама паведамлялася, што Ісаак Гальдштэйн, знаёмы Святланы, дачкі Сталіна, таксама працуе на Міхоэлса. Ноччу ў Сталіна адбываецца жорсткая размова з дачкой. На наступны дзень арыштоўваюць Яўгенію Алілуеву. 19 снежня арыштоўваюць Гальдштэйна, 27 снежня — члена ЯАК гісторыка Грынберга. Іх жорстка дапытваюць і 9 студзеня 1948 года пратаколы допытаў перадаюць Сталіну. У пратаколах Грынберг і Гальдштэйн пагаджаюцца з версіяй спецслужбаў — Міхоэлс здраднік.
Але лёс Саламона Міхоэлса ўжо і так быў вырашаны. Як пазней будзе казаць Абакумаў, Сталін асабіста даў яму каманду ліквідаваць Міхоэлса яшчэ ў канцы снежня 1947 года. А ў пачатку студзеня па тэлефоне загадаў падаць забойства як няшчасны выпадак.
* * *
7 студзеня 1948 года Саламон Міхоэлс разам са сваім знаёмым і калегам Уладзімірам Голубавым сядаюць у цягнік Масква-Мінск. Яны едуць глядзець дзве пастаноўкі, якія прэтэндуюць на Сталінскую прэмію. Міхоэлс узначальваў тэатральную секцыю Камітэта па прэміі ад дня заснавання, а Голубаў не толькі тэатральны крытык, а яшчэ і сакратар Камітэта.
У Мінск прыязджаюць 8 студзеня. Засяляюцца ў гатэль «Беларусь» — цяпер гэта «Краўн-плаза». У той жа вечар у гатэлі адбываецца банкет у гонар славутага Міхоэлса.
Увогуле, Мінск сустракае сталічных багемных гасцей адпаведна. Кожны дзень яны наведваюць тэатры, а пасля спектакляў бавяць час у рэстаранах са знаёмымі акцёрамі.
На наступны дзень Міхоэлс з Голубавым ідуць у тэатр (глядзяць «Тэўе-малочнік» Шалом-Алейхэма). Пасля да чатырох раніцы гуляюць з трупай у рэстаране «Світанак» [«Заря»].
10 студзеня маскоўскія госці — ужо як члены камісіі па Сталінскіх прэміях — ідуць на прагляд спектакля «Канстанцін Заслонаў», але ўвечары — ізноў банкет, у тэатральнага акцёра Глебава. На наступны дзень — абед у знаёмых акцёраў, вечаровы прагляд яшчэ аднаго патэнцыйнага лаўрэата прэміі, оперы «Алесі». Затым — вячэра ў актрыс.
Сцэна са спектакля «Канстанцін Заслонаў», 1947 год.
Працягваецца гэта і 12 студзеня. Разам са знаёмымі Міхоэлс абедае ў рэстаране, пасля ідзе на некалькі гадзін у гатэль. Але каля васьмі вечара выходзіць разам з Голубавым — іх запрасілі на вяселле інжынера Сяргеева. Інжынер са сваім знаёмым сустракае гасцей на машыне. Міхоэлс і Голубаў сядаюць у аўто.
Раніцай 13 студзеня на недабудаванай трамвайнай лініі па вуліцы Ульянаўскай знаходзяць два целы. Іх апазнаюць проста — у кішэнях ляжаць дакументы. Загінулыя — 57-гадовы Саламон Міхоэлс і 39-гадовы Уладзімір Голубаў.
Вуліца Ульянаўская, 1951 год.
* * *
Ужо на наступны дзень міністр унутраных спраў БССР дакладвае Сталіну, што маскоўскія госці загінулі ад наезду грузавога аўтамабіля. У іх пераламаны рэбры, у Міхоэлса зламаны хрыбет. Пра смерць Міхоэлса пад коламі машыны абвяшчаюць па радыё, у газетах з’яўляюцца некралогі. Целы вязуць у Маскву, дзе праходзяць пачэсныя пахаванні.
Труну з целам Міхоэлса на Беларускім вакзале Масквы сустракаў натоўп.
Маскоўскаму яўрэйскаму тэатру нават прысвойваюць імя Міхоэлса. Праўда, таблічку здымуць ужо ў 1949 годзе. А ў пятую гадавіну смерці рэжысёра — 13 студзеня 1953 года — у газеце «Праўда» Міхоэлса ўпершыню публічна назавуць удзельнікам «змовы сіяністаў». Праз некалькі месяцаў, калі памрэ Сталін, тая ж «Праўда» гэта абвергне, але падрабязнасці смерці — а дакладней, забойства — Саламона Міхоэлса стануць вядомыя нашмат пазней.
* * *
Падрыхтоўка да забойства Саламона Міхоэлса пачалася адразу пасля каманды Сталіна. Планавалася выканаць загад у Маскве, за Міхоэлсам сачылі, але рэжысёр амаль не выходзіў з дома, а калі выходзіў, то заспець яго аднаго было праблематычна. Кватэра Міхоэлса знаходзілася ў будынку тэатра, вывозіць яго адтуль сілай было рызыкоўна, бо ліквідацыя мусіла прайсці ціха і без сведкаў.
Таму дзейнічаць вырашылі ў Мінску. Правядзенне аперацыі Абакумаў даручыў свайму намесніку Агальцову, начальніку аддзела другога галоўнага ўпраўлення (унутранай выведкі) МГБ СССР Шубнякову і міністру дзяржбяспекі БССР Лаўрэнцію Цанаве.
Лаўрэнцій Цанава.
Разам з Міхоэлсам у БССР адмыслова адправілі Уладзіміра Голубава, які быў інфарматарам спецслужбаў. Акрамя таго, у тым жа вагоне ехалі яшчэ два супрацоўнікі МДБ — на ўсякі выпадак.
У Мінску за Міхоэлсам не сачылі: па-першае, побач з ім амаль увесь час быў Голубаў, а па-другое, хацелі, каб рэжысёр адчуваў сябе ў бяспецы.
Раніцай 11 студзеня Шубнякоў і Агальцоў на машыне прыехалі з Масквы ў Мінск. Сустрэліся з Голубавым, з Цанавай.
Сяргей Агальцоў.
Абакумаў настойваў, каб аперацыя была завершана максімальна хутка, таму вырашылі дзейнічаць на наступны дзень.
Фёдар Шубнякоў.
12 студзеня адзін з супрацоўнікаў спецслужбаў пад выглядам «інжынера Сяргеева» пазваніў Голубаву — пра гэта была дамоўленасць загадзя. Але пра тое, што плануецца ліквідацыя Міхоэлса, сексот Голубаў не ведаў. Разам з Міхоэлсам яны пайшлі «на вяселле». У машыне, якая заехала за імі, былі спецслужбісты — старшы лейтэнант Круглоў і той самы Шубнякоў. Апошні і прадставіўся «Сяргеевым».
Затым паехалі на лецішча Цанавы, у Сцяпянку. Калі прыехалі, перад варотамі Міхоэлса і Голубава прыдушылі, каб яны страцілі прытомнасць. Затым праз Абакумава звязаліся са Сталіным — той пацвердзіў загад на ліквідацыю.
Паказальна, што бязлітасна ліквідавалі не толькі Міхоэлса, але і свайго агента.
«Усе члены групы стаялі за некалькі метраў ад цел. Шубнякоў сцвярджаў, што ніколі не прысутнічаў і не хацеў прысутнічаць пры падобным, таму ён павярнуўся, каб сысці ў свой пакой на лецішчы. Але Агальцоў загадаў: «Усім стаяць, як стаялі!» Супрацоўнік дзяржбяспекі цяжкай дубінкай ударыў Міхоэлса і Голубава па галаве. Усё было скончана — кіраўнікі групы сышлі ў дом», — распавядзе пазней падрабязнасці «Коммерсант» са словаў Шубнякова.
Пасля целы пераехалі грузавіком, і адвезлі ў Мінск, дзе выкінулі на вуліцы. Усе ўдзельнікі забойства (акрамя Цанавы) у тую ж ноч вярнуліся ў Маскву.
Цікава, што машыну, якая пераехала целы, спраўная мінская міліцыя знайшла — яна стаяла ў гаражы Міністэрства дзяржаўнай бяспекі, піша гісторык Генадзь Кастырчанка. Але беларускай міліцыі далі зразумець, як трэба расследаваць гэтую справу. У выніку працы па пошуку забойцаў было зроблена нямала — але ўся яна была пустой.
* * *
Забойцы Саламона Міхоэлса ўвосені 1948 года атрымалі за ліквідацыю баявыя ўзнагароды. Цанава — ордэн Чырвонага Сцяга. Палкоўнікі Шубнякоў, Лебедзеў і старшы лейтэнант Круглоў — баявыя ордэны Айчыннай вайны 1-й ступені. Маёры Косыраў і Поўзун — ордэны Чырвонай Зоркі.
Пасля забойства Міхоэлса фактычна і пачалася «Справа Яўрэйскага антыфашысцкага камітэта». Увосені 1948 ЯАК распусцілі, але першыя арышты пачаліся яшчэ да роспуску. Афіцыйна пра арышты не паведамлялася — проста знікалі некаторыя людзі яўрэйскага паходжання. Арыштаваных вінавацілі ў здрадзе радзіме, працы на амерыканскую выведку, стварэнні антысавецкага падполля і «буржуазным яўрэйскім нацыяналізме».
Пераслед працягваўся з 1948 года па 1952. Рэпрэсіі закранулі 125 чалавек. Шэсць памерлі падчас следства, 23 былі расстраляныя.
Але «Справа ЯАК» перамалола і свайго стваральніка — Віктара Абакумава. У 1951 годзе яго абвінавацілі ў зацягванні следства, сабатажы расследавання «сіянісцкага пытання». Арыштавалі амаль усіх яўрэяў з МДБ — некаторыя падчас катавання паведамілі, што былі з Абакумавым у «сіянісцкай змове». 11 ліпеня 1951 года Віктар Абакумаў быў арыштаваны. Некалькі гадоў яго катавалі, трымалі ў жорсткіх умовах. Пасля смерці Сталіна справа аб сіяністах у МДБ спынілася, але Абакумаў працягваў знаходзіцца за кратамі.
Арыштаваны Віктар Абакумаў.
Толькі ў снежні 1954 года адбыўся суд. Але цяпер Абакумава абвінавацілі ў незаконных рэпрэсіях як члена «банды Берыі» і прысудзілі вышэйшую меру пакарання.
* * *
19 снежня 1954 года Віктара Абакумава расстралялі. Яму было 46 гадоў.
Забойства Саламона Міхоэлса так і не было расследавана. За яго не пакаралі нікога з удзельнікаў. Пасля смерці Сталіна спробу прыцягнуць увагу да забойства зрабіў Лаўрэнцій Берыя, але пасля яго арышту вінаватых не шукалі.
Фёдар Шубнякоў быў арыштаваны па «справе Абакумава», але пасля рэабілітаваны. Працаваў у КДБ, дажыў да 1996 года.
Лаўрэнцій Цанава быў арыштаваны ў 1953 годзе пасля смерці Сталіна, прычым загад на арышт аддаў Берыя — ён абвінаваціў Цанаву ў смерці Міхоэлса. Па іроніі лёсу, пасля арышту Берыі справа змянілася: Цанаву вінавацілі ў тым, што ён быў чалавекам Берыі. Падчас следства ў 1955 годзе Лаўрэнцій Цанава сканаў у Бутырскай турме. Ягоныя слёзныя прашэнні аб памілаванні засталіся без увагі.
Сяргей Агальцоў таксама быў арыштаваны ў сувязі са справай Міхоэлса ў 1953 годзе. Пасля арышту Берыі яго адпусцілі. У 1958 годзе яго выключылі з партыі, пазней пазбавілі звання генерал-лейтэнанта. Памёр Агальцоў у 1976 годзе.
Астатніх удзельнікаў забойства пазбавілі атрыманых у 1948 годзе ўзнагарод.
І ўсё.
