24 снежня памёр выдатны расійскі лінгвіст, доктар філалагічных навук, акадэмік Андрэй Залізняк. Ён даследаваў наўгародскія берасцяныя граматы, даказваў, што «Слова пра паход Ігаравы» — не падробка, а яго «Грамматический словарь русского языка» ляжыць у аснове сучасных камп'ютарных алгарытмаў праверкі арфаграфіі і пошуку ў рускім сегменце інтэрнэту. А яго лекцыі карысталіся шалёнай папулярнасцю. Пра акадэміка Залізняка можна прачытаць тут або тут.
Магчыма, менавіта знаёмства з беларускай рэчаіснасцю і падштурхнула маленькага хлопчыка да навукі. Цікавую гісторыю расказала Ірына Лявонціна на stengazeta.net.
Гісторыя гэтая адбылася 70 гадоў таму, будучы славуты лінгвіст быў тады 11-гадовым школьнікам.
1946-ы год, у Маскве голад. Раптам аб'яўляюцца далёкія сваякі бацькі нашага героя з Заходняй Беларусі. Яны прыязджаюць у Маскву па нейкіх юрыдычных справах і жывуць, натуральна, у радні, у адзіным паўпадвальным пакоі. У падзяку за прытулак і дапамогу яны прапануюць даслаць да іх на лета хлопчыка — падкарміцца і падыхаць паветрам. Прапанова з радасцю прымаецца.
І вось адзінаццацігадовы герой ужо едзе на цягніку, адзін, страшна ганарыцца сваёй самастойнасцю.
А ехаць трэба амаль да самага Брэста, трохі не даязджаючы, выйсці на невялікай станцыі і адтуль дабрацца да гарадка Пружаны.
Цяпер цяжка сабе ўявіць, што маленькага хлопчыка адпусцілі ў такое падарожжа аднаго, але тады час быў іншы і, мабыць, выбару ў дарослых не было. Ну, так ці інакш, цягнік падышоў да патрэбнай станцыі.
Вось тут і адбылася сцэна, якая, па словах А.А., да гэтага часу стаіць у яго перад вачыма.
Вось ён сыходзіць з цягніка, цягнік маментальна сыходзіць, і хлопчык застаецца на платформе зусім адзін. Вечарэе, вакол нікога і нічога, толькі станцыйны будынак, а ўслед за ім — нямецкі самалёт, які ўрэзаўся ў зямлю. Адно крыло тырчыць трохі дагары, іншае пабіта. А на будынку назва станцыі — лацінкай — Orańczyce.
46-ы год, ва ўладаў рукі не дайшлі замяніць надпіс на кірыліцу. Якое ўзрушэнне гэта было для маскоўскага хлопчыка — раптам выпасці ў зусім іншую рэальнасць! І пачалася гэтая новая рэальнасць з польскага надпісу.
Тут яшчэ трэба заўважыць, што да гэтага ў юнага Залізняка было адно сутыкненне з лінгвістыкай. У шасцігадовым узросце ён быў адлічаны з групы дзяцей, якія вывучаюць нямецкую мову, з-за адсутнасці здольнасцяў. Гэтую гісторыю лінгвісты перадаюць з вуснаў у вусны — як анекдот.
Аднак з надпісу Orańczyce пачалася новая эпоха ў адносінах Залізняка з мовамі.
Вядома, справа не толькі і не столькі ў самім надпісе, які паслужыў толькі першаштуршком.
Дабраўшыся да Пружанаў, ён трапіў у дзіўную абстаноўку: вакол размаўлялі па-ўкраінску, па-беларуску і па-польску, прытым яшчэ і хадзілі ў розныя цэрквы, ды і наогул адначасова існавалі розныя культурныя традыцыі.
Самай прэстыжнай і «еўрапейскай» мовай была польская. Так уласна, усё польскае традыцыйна мела ў рускай культуры арэол элітарнасці. Лёгка сабе ўявіць, якое гэта задавальненне было для ўспрымальнага хлопчыка, да таго ж, як аказалася, незвычайна здольнага да моваў, — калі раптам ён вельмі хутка стаў асвойваць гэтую такую нязвыклую (са сваімі шыпячымі і насавымі), а ўсё ж славянскую і таму няцяжкую для рускага чалавека мову. Ды да таго ж выявілася, што паміж рознымі мовамі лёгка можна ўсталёўваць адпаведнасці і такім чынам здагадвацца аб значэнні слоў, а то і канструяваць словы іншай мовы. Увогуле, свет напоўніўся займальнымі лінгвістычнымі задачамі.
Як ясна бачны ў хлопчыку, які спрабуе разабраць амаль сцёрты польскі надпіс на доме, той, хто паўстагоддзя пазней гэтак жа будзе ўзірацца ў рысачкі і драпіны на цэры!
Мясцовая радня была сям'ёй святара адной з цэркваў, пры царкве і жылі. Так што савецкі школьнік яшчэ і апынуўся ў зусім нязвыклым культурным асяроддзі і стаў прагна ўбіраць гэтую новую для сябе культуру. Усе царкоўнае страшна яму спадабалася.
Там жа, у Пружанах, ён і хрысціўся, для чаго трэба было самастойна прачытаць «Верую».
Гэтаму новаспечаны хрысціянін, да ўласнага гонару і гонару радні, бліскуча даў рады. Ды тут яшчэ і хросная маці — маладая прыгажуня, да таго ж якая ўзялася вучыць хрэсніка польскай… Увогуле, жыццё зайграла ўсімі фарбамі. З таго лета ўсё і пачалося…
…Ужо студэнтам Залізняк выявіў сваё веданне польскай мовы перад паненкамі з польскай групы. І тут высветлілася страшнае. Яго польская, элітарная польская яго дзяцінства аказалася жахлівым, прасцяцкім, крэсовым польскім дыялектам!..
А ў фінале зноў узнікае станцыя Orańczyce. Так выйшла, што пасля Перабудовы А.А. Залізняк стаў ездзіць у Еўропу па некалькі разоў на год, прычым звычайна на цягніку праз Берасце. І вось, дзясяткі разоў, ён кожны раз глядзеў у акно, спрабуючы ўгледзець знаёмую станцыю. Але яна містычным чынам не паказвалася, хоць станцыя Аранчыцы існуе і цяпер. Толькі надпіс там, натуральна, кірыліцай.
І вось аднойчы, чакаючы ў Берасці змены колаў, А.А. заснуў і прачнуўся, калі цягнік ужо ішоў. Ну і вырашыў на гэты раз не ісці ў калідор лавіць станцыю дзяцінства. І раптам — паглядзеўшы выпадкова ў акно, убачыў, як міма, як раз з боку купэ, праплывае гэтая самая станцыя, толькі літары сапраўды кірылічныя і самалёта няма.
Аказалася, дзіцячы ўспамін трохі падвёў: няправільна запомнілася, у якім кірунку ад'язджаў тады цягнік, пакідаючы хлопчыка стаяць на пустой платформе перад збітым самалётам і польскім надпісам. Карціна так ясна стаяла перад вачыма, што за ўсе гады не прыйшло ў галаву ўсумніцца ні ў адной дэталі.
