80-гадовая Сцепаніда Сцепанюк кожны дзень праводзіць за ткацкім станком — «кроснамі», па-мясцоваму. Зрабіў іх бацька бабы Стэпы больш за 100 гадоў таму для яе мамы. Выраб надоўга перажыў майстра. За кроснамі сядзелі яго жонка, дачка, унучка, праўнукі і прапраўнучка. Кросны і баба Стэпа — дзве важныя часткі генетычнага кода беларусаў.
Станок захоўвае памяць пра сотні ручнікоў, вышыванак, спадніц, паясоў, якія прайшлі праз яго валы, а баба Стэпа ведае, як прымусіць яго «драўлянае сэрца» біцца, і памятае старадаўнія ўзоры, па якіх вышывалі яе продкі. Гэта веданне яна пранесла праз гады, «схавала» ад палякаў, немцаў, Саветаў і перадала новаму пакаленню беларусаў.
Фота: Станіслаў Коршунаў, TUT.BY
Сцепаніда Аляксееўна жыве ў вёсцы Дарапеевічы Маларыцкага раёна. Дамок невялікі, але ўтульны. Пакоі ўпрыгожаны даматканымі ручнікамі, фіранкамі з узорамі і арнаментам, а ў спальні насупраць тэлевізара стаіць ткацкі станок. За ім бабуля праводзіць кожны будзень. Цяпер яна тчэ спадніцу. Бабуля працы не баіцца. Закончыць спадніцу і зноў заправіць станок ніткамі. Пакуль у бабы Стэпы ёсць сілы, кросны будуць працаваць: «Мыні нравыцця. Я могу сыдзіты і дэнь, і нычь».
«Ткаты пэрэсталы, як сталы платыты в колхозах»
Сцепаніда Аляксееўна ткала з дзяцінства. Навучыла рамяству яе мама, а тая атрымала веды ад сваіх бацькоў. Як кажа суразмоўца, ткалі раней ад беднасці: грошай на адзенне не было. Чакаць новую спадніцу або кашулю даводзілася доўга:
«Лен сіялы, стэлылы його, потом його тэрлы, потом його трэпалы, потом його чэсалы, а потом ужо пралы . Покыль до сурочкі дойдэ, то знаеш, трэба цілэ літо, год прымэрно», — расказвае Сцепаніда Аляксееўна.
Па словах бабы Стэпы, на вопратцы вышывалі арнамент, але чыста з дэкаратыўных мэтаў. Сакральнага сэнсу ва ўзоры не ўкладвалі.
«Ты знаеш, тэпэр грамотные, то прыдумалы. А тодзі былы безграмотны і нічого такого не було. Алэ вышывалы, каб на кажном узоры бул крэстык. Крэстыком зашчышчалысь», — тлумачыць суразмоўца.
Фота: Станіслаў Коршунаў, TUT.BY
Ад саматканай адзення на вёсцы пачалі паступова адыходзіць пасля таго, як у людзей з'явіліся грошы.
«Ткаты пэрэсталы, як сталы платыты в колхозах. Хай копійкі, но платылы. І вжэ чоловік мав, за што купыты (адзенне. — TUT.BY). Тому шо гэта бул труд на цілый год. Но нэ в кожного булы грошы купыты, і все равно люды шэ ткалы», — узгадвае Сцепаніда Аляксееўна.
За непатрэбнасцю некаторыя секлі кросны на дровы, іншыя пакідалі, каб ткаць ручнікі, мяшкі, дываны, накідкі. Баба Стэпа свайму ткацкаму станку прастойваць не давала. Раз-пораз сядала на вузкі ўслончык і пускала човен паміж ніткамі.
«В голову нэ ідэ тая вучоба, а ткаты вміе»
У 2001 годзе ў Маларыце з'явіўся цэнтр народнай творчасці, супрацоўнікі якога паставілі перад сабой задачу захаваць самабытную культуру рэгіёну. Тут стварылі некалькі гурткоў па інтарэсах, запрасілі народных умельцаў, якія вучыліся майстэрству з першых рук: дзядуляў, бабуль, бацькоў і маці.
«Мнэ вжэ був 71 год. Позвонылы мне з Малорыты і кажуць: «Ходзітэ. В нас ткачэство, а нэма ткачыхі». Там в іх булы з Замшан (вёска каля Маларыты. — TUT.BY), алэ яны іх покынулы, бо старыя. Я кажу: «А якыя воны старыя, скількі ім літ?» Кажуць: «70». То я кажу: «А мнэ вжэ 72», — кажа Сцепаніда Аляксееўна.
Фота: Станіслаў Коршунаў, TUT.BY
Так намаганнямі мясцовых бабуль пры падтрымцы супрацоўнікаў раённага аддзела культуры мясцовыя традыцыі ткацтва не пайшлі ў топку разам з кроснамі, а захаваліся і былі паспяхова перададзеныя новаму пакаленню беларусаў. У мясцовай школе таксама адкрыўся гурток па ткацтве, у якім займаюцца дзеткі. Станкоў у групе два: на адным тчэ Сцепаніда Аляксееўна ці яе дачка, а на другім займаюцца па чарзе школьнікі.
«Просяць: дайтэ мамы подарымо рушніка на 8 Марта. Кажу: «Вытчытэ самы, я вам ткаты нэ буду». То стараюцця ткаты. Любяць воны ткаты. Ёсць хлопчык, якому в голову нэ ідэ тая вучоба, а ткаты вміе. І еслі захочэ і нэма тых дэвчат, то натчэ і 20, і 30 санцімэтрув», — дзеліцца суразмоўніца.
Акрамя заняткаў у гуртках, да бабы Стэпы часта звяртаюцца з індывідуальнымі замовамі: выткаць нацыянальны касцюм, кашулю, фартух, вышыванку, ручнікі на свята. У самой Сцепаніды Аляксееўны поўная шафа аўтэнтычнага адзення. Ёсць у калекцыі і стары ўбор, які быў вытканы каля 150 гадоў таму.
Сцепаніда Аляксееўна ў старадаўнім нацыянальным строі.
«Быв в нас Павел Латушко»
«Быв в нас Павел Латушко (на той момант міністр культуры Беларусі — TUT.BY). Я выткала рушнікі. Прынэслы того рушніка подарыты йому. Він такы довольны кажа: «А сколько ж вам плацяць». А я кожу: «Сколько плацяць, стылько плацяць. Я на грошы не зайздрона». А ён кажа: «То, можа, мы пра вас фільм здымэм?» Я кажу: «То здымайтэ», — распавядае бабуля.
Фільм пра бабу Стэп знялі. І не адзін. Хоць колькі б ні здымалі, усё мала. Народны майстар працягвае вучыць дзяцей старадаўняму рамяству, дапамагае ўсім, хто да яе звяртаецца, і па меры сіл і магчымасцяў папулярызуе ткацкія традыцыі продкаў.
Сыходзіць на спачынак Сцепаніда Аляксееўна не збіраецца.
«А хіба шо, мныго літ мні?» — смяецца баба Стэпа.
