18 мая на паўвостраве Крым звычайна цёпла і ясна. Але я ўпэнена, што, незалежна ад прагнозаў сіноптыкаў, у гэты дзень крымскае неба абавязкова пральецца дажджом. Гэтыя дажджынкі-кроплі – слёзы крымскіх татараў. Слёзы тых, чые душы знайшлі супакой у вечнасці, але ў гэты дзень іх скалыне ад жахлівага ўспаміну аб адной з самых трагічных падзей у гісторыі крымскататарскага народа – дэпартацыі з роднай зямлі.
Спадзяюся, што над Алупкай у гэтыя дні будзе кружыць сцяпны арол. Яго крылы – падобны да крылаў самалёта. Ён праляціць нізка быццам ахіне сваімі крыламі родную зямлю. Веру, што арол пасланы сюды адным з сыноў гэтай зямлі, які вядомы ўсяму свету як лётчык-ас Амет-Хан Султан.
«Кожны чалавек, які нарадзіўся, яшчэ не чалавек. Кожная птушка, якая лётае, яшчэ не арол. Арлы, якое б не здарылася надвор’е, колькі б стрэлаў не пужала іх, не пакідаюць родных вышынь…» – гэтыя словы з кнігі аварскага паэта Расула Гамзатава «Мой Дагестан» (М., 1972). Побач вось такі аповед: «Быў у мяне адзін знакаміты сябар, двойчы Герой Савецкага Саюза Ахмедхан Султан. Бацька ў яго дагестанец, а маці татарка. Жыў ён у Маскве. Дагестанцы лічаць яго сваім героем, татары – сваім. – Чый жа ты? – Спытаў я яго аднойчы. – Я герой не татарскі і не лакскі, – адказаў Ахмедхан. – Я – Герой Савецкага Саюза. А чый сын? Бацькі з маці. Хіба можна іх аддзяліць адзін ад аднаго? Я – чалавек».
У 2013 г. выйшла ўкраінская ваенная драма (прадзюсар Ленур Іслямаў) «Хайтарма». Фільм заснаваны на рэальных гістарычных фактах і біяграфіі лётчыка-знішчальніка Амет-Хана Султана. Ён браў удзел у вызваленні Крыма і дакладна Севастопаля 9 мая 1944 года, атрымаў адпачынак і адправіўся ў родную вёску Алупку праведаць бацькоў. Землякі для свайго героя выканалі танец «Хайтарма» (вяртанне). Амет-Хану было наканавана стаць сведкам жахлівай дэпартацыі крымскіх татараў. Ні яго заслугі перад краінай, ні званне Героя Савецкага Саюза не дапамаглі ў намаганнях спыніць сітуацыю. Асабістае ўмяшанне камандуючага 8-й Паветранай арміяй дазволіла толькі вырашыць канфлікт на карысць сям’і лётчыка, якую ён вывез.
І хоць піша Расул Гамзатаў, аб тым, што называў лётчык сябе Героем Савецкага Саюза, яму вядома было, што ў дакументах яго нацыянальнасць пісалася па бацьку «лакец». Але пасля 18 мая 1944 года Амет-Хан Султан пачаў запісваць сябе як «крымскі татарын». У 1956 годзе разам з шэрагам былых партыйных і савецкіх работнікаў Крымскай АССР ён падпісаў ліст з просьбай аб рэабілітацыі крымскіх татараў, накіраваны ў ЦК КПУ. Але вяртанне на радзіму тых, хто быў раскіданы па многіх месцах былога СССР, адбылося толькі праз 50 гадоў пасля дэпартацыі і ўжо не ў імперскія часы.
Амет-Хан Султан сустрэў вайну ў Малдавіі, дзе ўжо 22 чэрвеня 1941 г. у складзе 4-га знішчальнага авіяцыйнага палка выканаў некалькі баявых вылетаў на знішчальніку І-153 на разведку і штурмоўку надыходзячага ворага. Восенню 1941 г. прыкрываў Растоў-на-Доне.
Сваю першую паветраную перамогу атрымаў у небе над Яраслаўлем. 31 мая 1942 г., выдаткаваўшы ў нападах увесь боезапас, ён тараніў варожы бамбавік «Юнкерс-88». Пры ўдары яго «Харыкейн» загарэўся, лётчыку ўдалося выбрацца з кабіны самалёта і скарыстацца парашутам. Праз некалькі дзён Амет-Хана запрасілі ў Яраслаўль, дзе гарадскі камітэт абароны ўзнагародзіў яго імянным гадзіннікам і ганаровай граматай у прысутнасці жыхароў на Савецкай плошчы, на якой быў выстаўлены для ўсеагульнага агляду «Юнкерс». Пазней за гэты подзвіг лётчык быў узнагароджаны ордэнам Леніна.
На самалёце Як-7Б удзельнічаў у Сталінградскай бітве. Як прызнаны ас быў уключаны ў склад 9-га гвардзейскага знішчальнага авіяцыйнага палка, своеасаблівай зборнай савецкіх лётчыкаў, створанай для процідзеяння нямецкім асам. У склад гэтай групы, акрамя яго, увайшлі будучыя двойчы Героі Савецкага Саюза Уладзімір Лаўрыненкаў, Аляксей Разанаў, Іван Сцепаненка і будучыя Героі Савецкага Саюза Іван Барысаў і Барыс Яромін.
Пад Сталінградам Амет-Хан Султан быў збіты і другі раз выратаваўся з дапамогай парашута. У кастрычніку 1942 г. становіцца камандзірам 3-й авіяэскадрыллі 9-га ГЗАП, у складзе якой ён ваяваў да канца вайны. На «Аэрокобры» ён удзельнічае ў вызваленні Растова-на-Доне, у жорсткіх паветраных баях на Кубані, у вызваленні Таганрога, Мелітопаля, Крыма. У студзені 1944 г. у пары са сваім вядомым Іванам Барысавым, прымусіў да пасадкі на аэрадром нямецкі сувязны самалёт «Шторх». Пасля кароткага знаёмства з кабінай незнаёмай для яго машыны, ён здзейсніў на ёй самастойны палёт.
Удзельнічаў ва ўзяцці Берліна. Вайну скончыў ва Усходняй Прусіі. Апошні свой паветраны бой гвардыі маёр правёў 29 красавіка 1945 г., збіўшы «Фоке-Вульф 190» над аэрадромам Тэмпельхоф у межах Берліна.
Усяго за час вайны Амет-Хан Султан здзейсніў 603 баявыя вылеты, з іх 70 – на штурмоўку жывой сілы і тэхнікі праціўніка; правёў 150 паветраных баёў, у якіх збіў асабіста 30 і ў складзе групы 19 самалётаў праціўніка.
За свае подзвігі атрымаў узнагароды: 2 медалі «Залатая Зорка», 3 ордэны Леніна, 4 ордэна Чырвонага Сцяга, Ордэн Аляксандра Неўскага, Ордэн Айчыннай вайны 1 ступені, Ордэн Чырвонай Зоркі, ордэн «Знак Пашаны», медалі. Званне Героя Савецкага Саюза з уручэннем ордэна Леніна і медалі «Залатая Зорка» (№ 1136) камандзіру эскадрыллі 9-га Адэскага Чырванасцяжнага гвардзейскага знішчальнага авіяцыйнага палка капітану Амет-Хану Султану прысвоена 24 жніўня 1943 г.. Другім медалём «Залатая Зорка» памочнік камандзіра па паветрана-стралковай службе таго ж палка (1-я паветраная армія) гвардыі маёр Амет-Хан Султан узнагароджаны 26 ліпеня 1945 г.
Пасля вайны
Не мог жыць без неба і імкнуўся вярнуцца да лётнай прафесіі. Доўгі час гэта яму не ўдавалася. Віной усяму была яго нацыянальнасць, бо ў анкетах настойліва паказваў, што ён – крымскі татарын. Але дзякуючы падтрымцы і дапамозе баявых сяброў у лютым 1947 г. ён становіцца лётчыкам-выпрабавальнікам лётна-даследчага інстытута ў Жукоўскім. За кароткі тэрмін стаў адным з найлепшых выпрабавальнікаў, ужо ў верасні 1952 г. з’яўляецца лётчыкам-выпрабавальнікам 1-га класа, у 1957 г. ён атрымаў званне падпалкоўніка, у 1961 г. – заслужаны лётчык выпрабавальнік СССР.
1 лютага 1971 г. Амет-Хан Султан загінуў пры выкананні выпрабавальнага палёту на лятучай лабараторыі Ту-16, прызначанай для выпрабавання новага рэактыўнага рухавіка. Пахаваны ў Маскве на Новадзявочых могілках.
Ушанаванне памяці героя
Яго імем у Сімферопалі названыя аэраклуб і плошча, на будынку Сімферопальскага чыгуначнага вакзала ўстаноўленая мемарыяльная шыльда. Названыя вуліцы ў Алупцы, Судаку, Валгаградзе, Жукоўскім, мікрараён у Саках, праспект у Махачкале, горны пік у Дагестане, платформа ў накірунку Еўпаторыі; вуліца і ліцэй горада Каспійскага (Рэспубліка Дагестан). Бронзавыя бюсты славутага лётчыка ўстаноўлены ў яго роднай Алупцы і ў Махачкале, у Яраслаўлі ў 2010 г. помнік.
У 1993 г. у Алупцы адкрыўся музей на базе дома, у якім нарадзіўся і вырас лётчык. У гэтым доме пражываў яго стрыечны брат Шаміль Гаруноў. Паколькі крымскім татарам пасля дэпартацыі было забаронена сяліцца ў Крыме, Шаміль узяў прозвішча «Гаруноў», ён пражыў 82 гады, памёр у красавіку 2014 г.
Сімвалічна, што першы імянны аэрапорт Расіі названы ў гонар Амет-Хана Султана ў сталіцы Дагестана Махачкале. У цырымоніі адкрыцця ўзялі ўдзел былы галоўнакамандуючы ВПС генерал арміі Пётр Дэйнэкін, Героі Савецкага Саюза касманаўты Аляксей Лявонаў і Муса Манар, іншыя знакамітыя авіятары.
У Кіеве да 70-й гадавіны перамогі ў Вялікай Айчыннай вайне планавалася пабудаваць Алею вайсковай Славы і ўсталяваць 14 бюстаў - двойчы Героям Савецкага Саюза, якія нарадзіліся на тэрыторыі Украіны, бралі ўдзел у яе вызваленні, пражываюць або пахаваныя на тэрыторыі сучаснай Украіны. Пачатак алея бярэ з помніка Івану Кажадубу. Увесну 2013 года на Алеі адкрылі помнікі двойчы Героям Савецкага Саюза лётчыку-касманаўту Георгію Цімафеевічу Берагавому і лётчыку-асу Амет-Хану Султану.
