Ёсць горкая іронія ў корані праблемы анэксіі Крыма расійскім прэзідэнтам Уладзімірам Пуціным.
Кароткатэрміновая перамога Пуціна ўжо шкодзіць яго самай запаветнай доўгатэрміновай стратэгіі - стварэнню Еўразійскага эканамічнай саюза Расіяй і яе бліжэйшымі суседзямі.
Па меры таго, як ўварванне пашырае расійскую тэрыторыю, памяншаецца ўплыў Расіі ў тых месцах, дзе Пуцін вельмі хацеў бы яго павялічыць. Варта толькі паглядзець на Беларусь, якая ўжо пачала прадугледжваць меры супраць свайго саюзу з Масквой, каб зразумець чаму.
Якім бы надуманым ён ні здаваўся, Еўразійскі эканамічны саюз ніколі не быў пустым размовай для Пуціна.
Ён прызначаны стаць альтэрнатывай Захаду для краін, якія мяжуюць з Расеяй, у тым ліку і на ўсходняй мяжы Еўропы. Аднак пакуль толькі Беларусь і Казахстан вызваліся ўзяць удзел у афіцыйным пачатку работы саюза ў студзені 2015 года.
Але Пуцін уважліва прыглядаецца да іншых краін рэгіёну, у прыватнасці, да тых, якія ўжо ўвайшлі ў праграму ЕС «Усходняе партнёрства», створаную для садзейнічання больш цесным сувязям паміж ЕС і Азербайджанам, Арменіяй, Беларуссю, Малдовай, Грузіяй і Украінай.
Уварванне Расеі ва Украіну выявіла стратэгічную дваістасць праекта Пуціна. Расія любіла падкрэсліваць, што ЕўрАзЭС будзе раўнапраўным партнёрствам паміж яе дзяржавамі-чальцамі і сродкам, які дазволіць ім дамагацца сваіх палітычных і эканамічных інтарэсаў. Але інтарэсы Масквы раптам апынуліся значна шырэйшымі, чым некалькі месяцаў таму. Пуцін апраўдаў свой крымскі гамбіт гучнай, але расплывістай дактрынай «адказнасці па абароне».
Ніхто не ведае, ці мае Пуцін намер працягваць дактрыну з прымяненнем вайсковай сілы, і каго ён збіраецца абараняць: этнічных рускіх, расейскамоўных ці ўвогуле любы народ, якому, на думку Расіі, можа спатрэбіцца дапамога.
Партнёры Расіі па зразумелых прычынах напалоханыя. У пачатку крызісу ва Украіне, калі празаходнія пратэстоўцы начавалі пад адкрытым небам у Кіеве, Аляксандр Лукашэнка, беларускі прэзідэнт, мяркуючы па ўсім, спадзяваўся, што Расія будзе заклікаць ўкраінскую ўладу прыняць строгія меры. Як і ў Пуціна, у яго не было жадання бачыць, каб у Расеі або Беларусі капіявалі лозунгі і тактыку пратэстуючых на Майдане. (Лукашэнка па-ранейшаму траўміраваны дэманстрацыямі, якія адбыліся пасля спрэчных выбараў 2010 года, калі ён у чацвёрты раз стаў прэзідэнтам).
Але расейская ваенная інтэрвенцыя ў Крыме стала зусім іншай справай. Лукашэнка дэманстратыўна адмовіўся даслаць назіральнікаў на рэферэндум у Крым. Ён таксама кінуў выклік Маскве, сказаўшы, што будзе працаваць з новым празаходнім урадам у Кіеве (які Уладзімір Пуцін назваў «незаконным»).
Існуюць важкія прычыны для Беларусі, каб адчуваць сябе пад пагрозай. Яна не мае ніводнага анклава з большасцю этнічнага расейскага насельніцтва, як у Крыме, хоць прыкладна 8% насельніцтва ва Усходняй Беларусі з'яўляюцца этнічнымі рускімі [насамрэч паводле перапісу 2009 г. не толькі ва усходняй, але па ўсёй Беларусі жыве 8,26% этнічных расейцаў, гэта найменшы паказнік за апошнія 40 гадоў. — Рэд.]. Але расейская мова дамінуе па ўсёй Беларусі.
Згодна з аргументамі Пуціна з нагоды захопу Крыма, нават Беларусь у адзін цудоўны дзень магла б стаць мішэнню для расійскага нападу.
(Расея магла б арганізаваць таксама інтэрвенцыю ў паўночныя расейскамоўныя раёны Казахстана.)
І хоць малаверагодна, што Расія ўварвецца ў Беларусь у бліжэйшы час, Лукашэнка мае падставу турбавацца пра наступствы ўваходу ў Еўразійскі саюз.
Лукашэнка, магчыма, ужо адчуў, што ЕўрАзЭС не стане эканамічным дабром для Беларусі ў тым аб'ёме, як ён сабе некалі ўяўляў.
Хоць ён, магчыма, і спадзяваўся, што Еўразійскі саюз прадаставіць адкрыты рынак для танных беларускіх тавараў, але яго папярэднік, Мытны саюз, да гэтага часу дэманстраваў, што беларускія тавары маюць цяжкасці пры канкурэнцыі на свабодным рынку нават з таварамі, вырабленымі ў Расіі ці Казахстане.
Больш за тое, нават калі Расея кажа аб стварэнні ўзаемавыгаднага партнёрства, яна спрабуе аслабіць дзяржавы вакол сябе.
Украіна - не адзіны такі прыклад. Грузія і асабліва Малдова патрапілі пад ціск, спрабуючы падпісаць свае пагаднення з ЕС. Лукашэнка менш за ўсё хоча стаць яшчэ адным слабым лідарам, зрынутым ў выніку ўнутранага паўстання (якія часта распальвае Расія), каб затым стаць залежным ад Расеі дзеля выжывання, - якім мог бы стаць Віктар Януковіч, калі б не перастараўся з жорсткай рэакцыяй на пратэсты ў Кіеве, што і прымусіла яго бегчы, або якім ужо стаў Серж Саргсян ў Арменіі. Нават горш, Лукашэнка разумее, што можа ў канчатковым выніку стаць мізэрным дыктатарам міні-дзяржавы, як Яўген Шаўчук, прэзідэнт Прыднястроўя, або Сяргей Аксёнаў, новы прэм'ер-міністр Крыма.
Перш за ўсё, Лукашэнка хоча пазбегнуць неабходнасці рабіць выбар паміж Расіяй і Захадам. Ён заўсёды быў шчаслівы быць саюзнікам Расіі, але толькі ў якасці лідара моцнай, незалежнай дзяржавы, здольнага праводзіць свой уласны курс. Ключом да яго здольнасці ўтрымліваць свае пазіцыі — а ён кіруе Беларуссю амаль 20 гадоў — было яго ўменне пераконваць як насельніцтва сваёй краіны, так і Расіі, што ён мае сілы для адстойвання сваіх інтарэсаў у перамовах з Крамлём. Беларусь істотна выйграе ад дапамогі Масквы ў форме танных нафты і газу, а таксама іншых расійскіх датацый і махінацый з імі, якія, паводле ацэнак, складаюць больш за 15% ВУП краіны. Але ў абмен на гэтую дапамогу Лукашэнка павінен прадастаўляць паслугі. Ён зрабіў грошы расейскім алігархам на транзітным гандлі праз тэрыторыю Беларусі, падтрымаў гістарычны рэвізіянізм Пуціна ў дачыненні да Савецкага Саюза, і здушыў любыя намёкі на грамадзянскія пратэсты, здольныя перакінуцца на Расію. Ён лічыць, што няма іншага беларускага лідара, здольнага зрабіць тое ж самае.
Эканамічная мадэль Лукашэнкі таксама залежыць ад добрых адносін з краінамі Еўрапейскага саюза. Беларусь не можа дазволіць сабе страціць гандлёвыя адносіны з Латвіяй і Літвой, напрыклад. Але расейская агрэсія на Украіне - і намёк Пуціна аб тым, што канкурэнцыя ў рэгіёне роўная нулю — зараз могуць паставіць гэтыя адносіны пад пагрозу. Латвія, у прыватнасці, маючы значную колькасць насельніцтва з этнічных рускіх, па зразумелых прычынах адчувае пагрозу крымскага гамбіта Пуціна. Прэзідэнт РФ можа не турбавацца пра пагаршэнне гандлёвых сувязяў з краінамі Балтыі, але Лукашэнка - абавязаны.
Расійская анэксія Крыму можа мець і іншыя наступствы для Беларусі. Каб утрымаць Крым на плыву, Расеі давядзецца рабіць значныя інвестыцыі ў яго транспартную, газавую і іншыя інфраструктуры.
Грошы, якія выкарыстоўваюцца для інвестыцый у гэтыя галіны, не пойдуць на субсідыі Беларусі. Калі расейскае ўварваньне вымусіць Еўропу змяніць сваю палітыку ў галіне энергетыкі, то гэта таксама негатыўна адаб'ецца на Беларусі. Беларуская эканоміка шмат у чым залежыць ад статусу краіны як транзітнага вузла для перапампоўкі расійскай нафты ў бок ЕС. Найбуйнейшай крыніцай прыбытку Беларусі з'яўляецца продаж нафтапрадуктаў, вырабленых з субсыдыяванай і таму таннай расійскай нафты.
Санкцыі ў дачыненні да расійскай нафты або павелічэнне здабычы нафты ў іншых месцах, што прывядзе да зніжэння цэнаў на нафту, можа цяжка ударыць па Мінску.
Не дзіўна, што Лукашэнка ў апошнія тыдні відавочна стараўся быць далей ад Пуціна.
Беларусь пачала намякаць на тое, што хоча палепшыць адносіны з ЕС, пагадзіўшыся ў лютым ўдзельнічаць у візавых перамовах з Брусэлем. Але любыя зрухі ў бок ЕС будуць ісці павольна; Лукашэнка па-ранейшаму дыктатар, у якога мала цікавасці адпавядаць еўрапейскім дэмакратычным стандартам.
Цяпер Лукашэнка знаходзіцца ў расійскім лагеры і пралічвае шляхі выхаду. І пакуль ён не накіроўваецца да дзвярэй, толькі пакуль. Але
пасля агрэсіўнага захопу Пуціным Крыма Лукашэнка пачаў больш трывожна паглядаць у бок выхаду.
Расеі не па кішэні займець Крым, не страціўшы пры гэтым шматлікіх постсавецкіх сяброў. Аднак гэта менавіта тое, да чаго прывядуць яе дзеянні ў доўгатэрміновай перспектыве.
Такія краіны, як Беларусь і Казахстан, у канчатковым выніку, могуць быць вымушаны прызнаць анэксію Крыму — у іх няма іншага выбару ў выпадку захопу Расеяй якой-небудзь тэрыторыі.
Але цяперашняе маўчанне гэтых краін красамоўна кажа пра іх турботу з нагоды сваёй дзейснасці і планаў на будучыню.
* * *
Эндру Уілсан
брытанскі палітолаг, прафесар Лонданскага ўніверсітэта. Вывучае дынаміку нацыяналізмаў і нацыянальных ідэнтычнасцяў на постсавецкай прасторы. Аўтар кнігі «Апошняя дыктатура Еўропы», якая распавядае пра сучасную Беларусь.
