Сі Цзіньпін. Фота: АР
— Сі Цзіньпін вырашыў пайсці на трэці тэрмін у якасці старшыні КНР і генсека кампартыі Кітая. Ён стаў першым з генсекаў, хто парушыў правіла двух тэрмінаў. Як ён абышоў гэтую забарону?
— Сапраўды, з канца 1970-х гадоў не было нікога, хто заставаўся б на трэці тэрмін запар. Але важна правесці размежаванне паміж партыйнай пасадай генеральнага сакратара і дзяржаўнай пасадай старшыні рэспублікі. Для таго, каб застацца на трэці тэрмін старшынёй КНР, у 2018 годзе Сі перапісаў Канстытуцыю, што і дазволіла яму застацца на пасадзе.
Аднак старшыня КНР — гэта больш сімвалічная пасада, ён зʼяўляецца прадстаўніком Кітая на міжнародным узроўні. Іншая справа — пасады генеральнага сакратара і кіраўніка Цэнтральнага ваеннага савета. Гэта ключавыя пасады, якія даюць шмат інструментаў для ўплыву на партыйныя і дзяржаўныя справы. Яны не забараняюць ісці на трэці тэрмін — хутчэй, у Кітаі ёсць негалосная традыцыя: раней было прынята, што генеральны сакратар змяняецца кожныя два тэрміны на адносна маладога члена ў спісе Пастаяннага камітэта бюро кампартыі. Цяпер гэтага правіла не прытрымліваюцца.
— Чаму так адбылося?
— Гэта атрымалася дзякуючы таму, што за пяць гадоў ва ўладзе Сі Цзіньпін паспяхова правёў маштабную чыстку ў кампартыі рукамі свайго пратэжэ [Ван Цішаня], які ўзначальваў Цэнтральную камісію па праверцы дысцыпліны.
Якраз пад падставай барацьбы з карупцыяй з кампартыі былі прыбраныя сотні партыйцаў, а ўсяго пад антыкарупцыйную кампанію патрапілі сотні тысяч чалавек. Тое, што адбылося цяпер, — гэта не тое каб вялікі сюрпрыз, але чарговы доказ таго, што ў Кітаі не засталося ніякіх уплывовых палітычных эліт, якія супрацьстаялі б Сі і яго асяроддзю.
— Чысткі праводзіліся не толькі ў самой кампартыі, але і ў яе палітбюро — знялі з пастоў чатырох з сямі членаў гэтага органа. Навошта гэта было зроблена і як паўплывала на рэйтынг самога Сі?
— Калі мы зірнем на склад новага Пастаяннага камітэта палітбюро, то ўбачым, што ўсе шэсць чалавек, якія ўвайшлі ў гэты калегіяльны орган, у першую чаргу вядомыя лаяльнасцю Сі Цзіньпіну. Вельмі паказальна прызначэнне Лі Цяна на пасаду кіраўніка кітайскага Дзяржсавета — аналага ўрада. Да гэтага прызначэння ў яго не было досведу працы ва ўрадзе, але затое ён асабіста блізкі да Сі Цзіньпін.
Цырымонія адкрыцця зъезду. Фота: АР
Гэта сведчыць аб тым, што для Сі сёння не важна, наколькі кваліфікаваныя людзі, ці валодаюць яны ведамі аб эфектыўным кіраванні дзяржавай — важная лаяльнасць, на ўсё астатняе заплюшчваюць вочы.
— На мінулым тыдні былога генсека і старшыні КНР Ху Цзіньтаа вывелі з залы паседжання прама падчас першага пленума ХХ зʼезда кампартыі. Ці стала больш зразумела за гэты час, што менавіта адбылося?
— Ёсць некалькі тэорый. Першая, агучаная кіраўніцтвам КНР, у тым, што Ху Цзіньтаа проста стала дрэнна. Другая тэорыя часткова звязана з яго здароўем, часткова з тым, што ён мог сказаць Сі Цзіньпіну аб тым, што яму не падабаецца новы склад палітбюро, у якім няма яго пратэжэ. І, магчыма, Ху Цзіньтаа неяк намякнуў, што ён будзе галасаваць супраць. На пасяджэннях усе галасуюць узняццем рук, як у школе, так што было б дзіўна бачыць, што Ху Цзіньтаа галасуе супраць Сі Цзіньпіна. І каб такой карцінкі не ўзнікла, яго адвялі.
Былога старшыню КНР Ху Цзіньтаа выводзяць з залы паседжання падчас пленума кампартыі ў Пекіне. Фота: АР
Трэцяя тэорыя заключаецца ў тым, што гэта [вывад Ху Цзіньтаа з залы] прыдумалі загадзя, каб прадэманстраваць, што Сі Цзіньпін сапраўды [знаходзіцца] на чале Кітая і яго пазіцыя непахісная.
Тое, якая тэорыя дакладная, мы даведаемся на працягу некалькіх месяцаў (а можа, не даведаемся зусім): калі Ху Цзіньтаа знікне з усіх навін, гэта будзе першы званочак, а калі праз пару месяцаў абʼявяць аб крымінальных справах супраць яго або яго сына Ху Хайфэна, які таксама знаходзіцца ў кампартыі, — гэта будзе яшчэ адным званочкам. Але калі нічога гэтага не адбудзецца — можа, сапраўды чалавеку стала дрэнна ці адбылася неспадзяваная сутычка паміж ім і Сі, калі ён убачыў у спісе новых людзей і быў гэтым незадаволены.
— Што наогул абмяркоўвалі на апошнім пленуме падчас XX зʼезду кампартыі КНР?
— За апошні час прайшло два пленумы: завяршальны пленум XIX зʼезда і першы пленум XX зʼезда кампартыі. На завяршальным пленуме прынята абмяркоўваць поспехі, якіх кітайская кампартыя дасягнула за апошнія пяць гадоў. Там гаварылася аб эканамічных рэформах, аб партыйным будаўніцтве, аб паляпшэнні жыцця людзей, барацьбе з беднасцю, паскарэнні тэмпаў ваеннай абароны і мадэрнізацыі. Таксама ўзгадвалі важныя падзеі, якія адбыліся за гэты час, напрыклад Алімпіяду ў Пекіне і 25-годдзе ўзʼяднання Ганконга з Кітайскай Народнай Рэспублікай.
Увогуле, гэта паўтор для тых, хто прапусціў адзін сезон серыяла. Адначасова абмяркоўваюцца праекты зменаў для ўнясення ў статут Камуністычнай партыі. Апошні такі праект быў прадстаўлены ў 2017 годзе, калі туды ўнеслі «ідэі Сі Цзіньпіна аб сацыялізме з кітайскай спецыфікай новай эпохі».
— Ці ўзнімаюцца на такіх пленумах пытанні экалогіі і забруджвання вадасховішчаў прэснай вады?
— Аб экалогіі таксама казалі, таму што гэта ўваходзіць у вынікі «пяцігодкі». Тым больш Кітай усё яшчэ плануе дасягнуць вугляроднай нейтральнасці да 2060 года, так што экалагічны парадак дня складае частку будаўніцтва «кітайскай мары» і «выдатнага Кітая». Але на гэтым не было асобнага фокусу, нягледзячы на тое, што апошнія месяцы былі вялікія праблемы з пажарамі ў правінцыі Сычуань і недахопам прэснай вады.
— Што было на першым пленуме XX зʼезда і што за ім рушыць услед?
— Першы пленум праходзіць на наступны дзень пасля зʼезду, і на ім абіраюць палітбюро і яго Пастаянны камітэт. Гэты зʼезд важны, бо на ім размяркоўваюцца галоўныя партыйныя ролі. А паколькі ў Кітаі партыйная і дзяржаўная галіны зрошчаны, трэба іх сінхранізаваць — гэтаму будзе прысвечаны наступны пленум у сакавіку 2023 года. За ім рушыць сесія Усекітайскага сходу народных прадстаўнікоў (кітайскі аналаг парламента), які ўсе прызначэнні замацуе.
— Хто апынуўся ў новым складзе палітбюро кампартыі?
— Палітбюро складаецца з 25 чалавек, у Пастаянны камітэт уваходзіць усяго сямёра. На месца кіраўніка ўрада Лі Кэцяна прыйшоў Лі Цян, які зараз займае пасаду кіраўніка гарадскога камітэта Шанхая. У спісе [кампартыі] ён ідзе зараз пад другім нумарам, так што павінен стаць правай рукой Сі Цзіньпіна і новым кіраўніком Дзяржсавета — гэта значыць прэмʼер-міністрам.
Новы склад палітбюро. Фота: АР
Трэцяя асоба — Чжаа Лэцзі, які і да гэтага быў у складзе Пастаяннага камітэта, узначальваў Цэнтральную камісію па праверцы дысцыпліны, зараз ён, хутчэй за ўсё, узначаліць Усекітайскі сход народных прадстаўнікоў.
Чацвёрты чалавек у цяперашняй іерархіі — Ван Хунін, які вядомы тым, што стаў галоўным ідэолагам цяперашняга Кітая. Нумар пяць — Цай Ці, кіраўнік гарадскога камітэта Пекіна, а апошнія два нумары — Лі Сі і Дын Сюэсян. Пакуль не зразумела, якія пасады зоймуць гэтыя два чалавекі, іх засталося ўсяго дзве — пасада кіраўніка камісіі Цэнтральнай рады па палітыцы і праве, якая курыруе сілавікоў, і кіраўніка камітэта па праверцы дысцыпліны. Яны зоймуць два гэтыя вакантныя месцы.
Важны і ўзрост кожнага з новых чальцоў. Дын Сюэсян — самы малады з іх, яму 60 гадоў, што робіць яго страховачным варыянтам на выпадак, калі спатрэбіцца замяніць Сі Цзіньпіна. Няма ніякіх размоваў аб тым, што ён сапраўды пераемнік, але акрамя яго няма нікога, хто нарадзіўся б у 1960-х гадах і падышоў бы на ролю генсека праз 10 гадоў. А гэта найважнейшае, таму што становіцца відавочна, што Сі Цзіньпін плануе заставацца [на сваёй пасадзе] не толькі бліжэйшыя пяць гадоў, але і дзесяць, калі дазволіць здароўе.
— Якія асноўныя вынікі двух папярэдніх тэрмінаў Сі Цзіньпіна?
— Найперш важныя эканамічныя рэформы: калі раней Кітай рухаўся ў бок адкрытасці [свету], то пры Сі Цзіньпіне гэта спынілася. Цяпер галоўным рухавіком кітайскай эканомікі стаў не экспарт, а ўнутраны рынак і развіццё ўнутранага спажывання.
Таксама важна ўзмацненне ролі ідэалогіі ў КНР: да прыходу Сі не было такога ўхілу ў ідэалагічны складнік.
Цяпер Кітай абапіраецца на канцэпцыю кітайскай мары аб вялікім адраджэнні кітайскай нацыі, пра гэта шмат гаворыць падчас публічных выступленняў сам Сі Цзіньпін. У сваіх выступах, у тым ліку і на апошнім зʼездзе кампартыі, ён адсылае да імперскага мінулага і да таго, што з сябе ўяўляў Кітай да прыходу каланізатараў, гаворыць аб стагоддзях зневажанняў.
За час кіравання Сі Цзіньпіна на змену адкрытасці прыйшла ізаляцыя, сваю ролю ў гэтым адыграў і каранавірус.
— А як палітыка «нулявой талерантнасці» адбілася на эканоміцы Кітая?
— Яна стала менш завязана на міжнародных рынках, тым больш пасля хвалі амерыканскіх санкцый супраць кітайскага бізнесу, які стаў паволі сыходзіць з рынкаў. Таксама павялічваецца дзяржаўная прысутнасць у кітайскім прыватным бізнэсе, чаго не было раней, — і ў цэлым павялічваецца роля дзяржавы ў эканоміцы. Цяпер кожнай з карпарацый трэба выбраць — ці яна застаецца ў Кітаі і працуе на будучыню краіны, ці сутыкаецца з праблемамі, як Alibaba.
Да таго ж у Кітаі заўсёды была грамадская дамова: грамадства не ўмешваецца ў палітыку, а партыя дае эканамічны рост. Але з часам гэтая зацыкленасць Кітая на эканамічным росце знікла.
Апошнія два гады чыноўнікі на справаздачных «двух сесіях» кампартыі, напрыклад, больш не згадваюць лічбу планаванага ВУП, гэта значыць грамадству не даюць ніякіх прагнозаў. На думку партыі, важна толькі тое, што кітайская эканоміка ўмоўна стабільная, што ў краіне няма беднасці — але толькі па мясцовых стандартах. Гэта сведчыць аб тым, што зараз кампартыі важны не эканамічны рост, а тое самае адраджэнне кітайскай велічы. І дзеля гэтага грамадзяне павінны сфакусавацца на іншых рэчах, а не на меркантыльным эканамічным росце і спажыванні і гэтак далей.
— Чаму кампартыя працягвае ўводзіць каранавірусныя абмежаванні, нягледзячы на сітуацыю ў эканоміцы?
— Кітайскае кіраўніцтва адчула сябе камфортна падчас каранціну, калі краіна была закрытая, не было праблем з замежнымі медыя, якія нібыта дэстабілізуюць сітуацыю.
Камфортны ім быў і татальны кантроль над грамадствам, над перамяшчэннямі людзей па вуліцах. Можна, напрыклад, змяшчаць на каранцін апазіцыйна настроеных грамадзян.
Але, з іншага боку, гэта прыводзіць да вялікіх скандалаў у розных гарадах — самы буйны з іх нядаўна быў у Шанхаі, калі ўспышка захворвання прывяла да таго, што ў горадзе ўвялі лакдаўн, усе сэрвісы дастаўкі былі перагружаныя, масава хварэлі курʼеры і людзі ў сучасным мегаполісе проста былі зачыненыя ў сябе ў кватэрах і галадалі. Тым не менш, пакуль няма ніякіх сумневаў у тым, што Кітай не збіраецца адыходзіць ад палітыкі «нулявой талерантнасці». Для кампартыі татальны кантроль над грамадствам важней, чым местачковыя незадаволенасці.
— Як у такой сітуацыі дзяржаўныя СМІ тлумачылі неабходнасць Сі Цзіньпіну ісці на трэці тэрмін і як да гэтага паставіліся грамадзяне?
— Кітайская машына прапаганды не тлумачыць дзеянні ўлад, яе задача — падаваць усё як само сабой зразумелае, як тое, што проста трэба засвоіць. Часам у ліку прычын агучвалася тое, што калектыўнае кіраўніцтва тармазіла Сі Цзіньпіна пры правядзенні вельмі важных рэформ, на якія ніхто не наважваўся, таму патрэбны чалавек, які возьме ўсё ў свае рукі і будзе праводзіць балючыя, але вельмі важныя змены.
І нягледзячы на тое, што грамадства будзе незадаволенае, кампартыі важна правесці гэтыя рэформы, бо без гэтага немагчыма будзе дасягнуць адраджэння кітайскай нацыі.
— Ці выказваюць грамадзяне КНР сваю незадаволенасць публічна?
— Пратэсты па розных пытаннях, неабавязкова палітычных, перыядычна праходзяць. Часта яны датычацца экалагічных праблем або грамадзянскіх пытанняў. Калі пратэсты не палітычныя, то яны заканчваюцца паспяхова, бо мясцовыя ўлады ідуць на перамовы.
Але вялікіх палітычных пратэстаў няма: калі яны зʼяўляюцца, людзей хутка разганяюць сілавікі. Адзіны інструмент для пратэстаў па палітычных пытаннях — гэта інтэрнэт, які вельмі моцна цэнзуруецца і актыўна маніторыцца. Любы палітычны пост, які хутка набірае прагляды і становіцца віральным, бярэцца пад кантроль. Калі ў ім няма нічога крытычнага да ўлады, там проста выключаюць каментары і рэпосты. А калі ён набірае вялікія абароты, то пост выдаляюць ці дэактывуюць акаўнт карыстальніка, які яго апублікаваў.
У кітайскай машыны цэнзуры ёсць вялікая колькасць інструментаў для адсочвання таго, супраць чаго пратэстуе грамадства ў інтэрнэце, і хуткага купіравання кропак патэнцыйнага пратэсту.
— Чым абярнецца новы тэрмін Сі Цзіньпіна для Кітая і яго ўнутранай палітыкі?
— Я лічу, што вялікіх пераменаў чакаць не варта. Гэта ўсё ж той жа чалавек і асяроддзе практычна тое ж самае, нават яшчэ больш лаяльнае, чым калі-небудзь. Таму, думаю, мы будзем бачыць узмацненне кантролю кітайскага кіраўніцтва над грамадствам і павелічэнне ўвагі да тых сфер, якія важныя кампартыі для дасягнення ўласных мэт, у тым ліку гэта і тэхналагічнае развіццё, якое патрэбна для канфрантацыі з ЗША, і развіццё ваеннай і ідэалагічнай сфер.
Акрамя таго, ва ўнутранай палітыцы ў бліжэйшыя гады павінен сфарміравацца новы прынцып кадравай палітыкі, таму што Сі Цзіньпін парушыў прынцыпы перадачы ўлады. Таму працэс транзіту зноў актуальны, але пакуль не зразумела, як гэтае пытанне будуць вырашаць і ці прывядзе гэта да патэнцыйнай дэстабілізацыі палітычнага рэжыму.
— Ці зменяцца адносіны Кітая з іншымі краінамі, у тым ліку з Расіяй?
— Тут мы таксама ўбачым працяг тых трэндаў у знешняй палітыцы, якія назіралі апошнія гады. Цяпер Кітай, мусіць, у самых дрэнных адносінах з ЗША за апошнія дзесяцігоддзі, і пакуль няма ніякіх падстаў для паляпшэння гэтых адносін.
Думаю, хуткім часам мы ўбачым наступныя крокі Кітая па ўзмацненні канфрантацыі з ЗША і тое ж самае са боку Вашынгтона.
У адносінах з Расіяй таксама захаваецца трэнд, які назіраўся апошнія некалькі гадоў, — гэта ўзмацненне залежнасці Расіі ад Кітая. Натуральна, з пачаткам вайны гэтая залежнасць стала нашмат мацнейшай, таму што Кітай застаўся апошняй краінай, якая, па-першае, мае вялікую вагу ў глабальнай палітыцы, і, па-другое, працягвае мець зносіны з Расіяй як з партнёрам, а не як з таксічнай краінай.
