На беразе Анежскага возера, прыкладна за паўтары гадзіны язды ад Петразаводска, раней знаходзілася Вепская нацыянальная воласць. Цяпер два мясцовыя сельскія паселішчы — Шалтозера і Рыбрэка — гэта па-ранейшаму тэрыторыя кампактнага пражывання вепсаў, паўночнага народа, які пасяліўся ў гэтых месцах яшчэ ў першым тысячагоддзі нашай эры.
Па стане на 2010 год у Расіі жыло крыху менш за шэсць тысяч вепсаў. Яны афіцыйна прызнаныя ў Расіі карэнным малалікім народам. Згодна з федэральным законам, так называюцца народы, якія жывуць у Расіі і налічваюць на яе тэрыторыі менш за 50 тысяч чалавек. Як правіла, прадстаўнікі гэтых народаў жывуць на землях сваіх продкаў і захоўваюць традыцыйны лад жыцця, гаспадарку і промыслы.
Расійскае заканадаўства гарантуе малалікім народам шэраг асаблівых правоў: напрыклад, бясплатна карыстацца землямі ў месцах іх традыцыйнага пражывання і атрымліваць кампенсацыю за шкоду іх спрадвечнаму асяроддзю пражывання з-за прамысловай дзейнасці.
Асобна ў заканадаўстве прапісанае права на замену вайсковай службы альтэрнатыўнай цывільнай службай (АЦС).
Як тлумачыць юрыст Анастасія Буракова, для праходжання АЦС прадстаўнікам малалікіх народаў трэба напісаць заяву, у якасці прычыны засведчыўшы прыналежнасць да свайго народа. Абавязковых дакументаў, якія маглі б гэта пацвердзіць, не прадугледжваецца, як правіла, дастаткова пасведчання аб нараджэнні, у якім пазначаная нацыянальнасць бацькоў, і прапіскі на тэрыторыі, якая ўваходзіць у пералік месцаў традыцыйнага пражывання карэнных малалікіх народаў. АЦС прадстаўнікоў малалікіх народаў праходзіць на той жа традыцыйнай гаспадарцы, у якой яны звычайна працуюць.
Асобна альтэрнатыўная цывільная служба ў час мабілізацыі ў заканадаўстве не прапісаная, дадае адвакат Аляксандр Перадрук. Але ў 1996 годзе Канстытуцыйны суд вызначыў, што скарыстацца гэтым правам можна незалежна ад таго, ёсць такі закон ці не, бо яно замацаванае ў Канстытуцыі. Але «Холаду» невядома пра выпадкі, калі мабілізаваныя прадстаўнікі карэнных малалікіх народаў спрабавалі скарыстацца правам на АЦС.
У Рыбрэцы цяпер жыве крыху больш за 400 чалавек. Пасля абвяшчэння мабілізацыі, паводле інфармацыі незалежнага журналіста, аўтара тэлеграм-канала «From Karelia with Freedom» Валерыя Паташова, позвы там спрабавалі ўручыць 24 мужчынам. Сярод іх былі муж і швагер мясцовай жыхаркі Марыі (імя змененае па яе просьбе). Як яна расказала «Холаду», многія мужчыны адразу «захварэлі» і па позве не з'явіліся. Паташоў дадае, што некаторыя жыхары вёскі адмовіліся браць позвы і сышлі ў лес.
Блізкіх Марыі ў выніку адправілі дадому ўжо з ваенкамата, сказаўшы, што яны не падыходзяць пад крытэрыі мабілізацыі. Калі 26 верасня ў сяло прыехаў аўтобус для мабілізаваных, забралі ўсяго чатырох чалавек.
У суседняе Шалтозера, па інфармацыі Паташова, аўтобус і зусім не паехаў, бо адтуль не было каго везці — хоць жыве там у два разы больш народу, чым у Рыбрэцы. Па словах мясцовай жыхаркі Іны (імя змененае па яе просьбе), калі ў мясцовую адміністрацыю прыйшоў пералік прозвішчаў на мабілізацыю, «хлопцы адразу даведаліся, хто быў у спісе, выключылі тэлефоны і сышлі ў лес». Супрацоўніку ваенкамата, які спрабаваў уручыць мужчынам позвы, адказвалі, што іх няма дома: «Куды сышоў, не ведаем». «Я скажу так: людзі вам нічога казаць не будуць, — кажа Іна. — У нас тут жывуць вепсы і карэлы — людзі закрытыя, яшчэ і баяцца. Тых, хто пайшоў у лес, падтрымліваюць іх сем'і. Калі захочуць сысці ад мабілізацыі — сыдуць».
Шалтозера. Фота: SergeyPhoto7 / Shutterstock.com
Звычайная справа
«Я кажу: «Сыходзьце ў лес, не спрачайцеся [з ваенкаматамі] — гэта бескарысна». Прычыну можна прыдумаць: сезон, ці там хатку паправіць, агарод выкапаць», — кажа кіраўнік Фонду развіцця карэнных малалікіх народаў Поўначы, Сібіры і Далёкага Усходу «Батані» Павел Суляндзіга.
Па нацыянальнасці ён удэгеец — гэта малы народ, які жыве на Далёкім Усходзе; цяпер удэгейцаў засталося менш за паўтары тысячы. Як распавядае Суляндзіга, асноўны промысел яго народа — паляванне, таму ў кожнага ўдэгейскага роду ў тайзе свая хатка, а ў некаторых — яшчэ і агарод, які дазваляе падоўгу жыць у глухіх лясах, куды можна дабрацца толькі на лодцы.
Рэдактар сайта «Расія карэнных народаў» Дзмітрый Беражкоў, ітэльмен па нацыянальнасці (ітэльменаў крыху больш за тры тысячы, жывуць яны на Камчатцы), распавёў «Холаду», што ў яго найбліжэйшым атачэнні ўжо два чалавекі сышлі на рыбалку, каб не браць позвы. Не вяртацца дадому яны могуць месяцамі — і доўгатэрміновыя ад'езды на промысел практыкуюць і ў мірны час.
«Карэнным народам сысці ў лес лягчэй, чым гарадскім жыхарам, таму што гэта звыклая справа», — тлумачыць Беражкоў.
Па словах Суляндзігі, позвы прыйшлі 26 яго аднавяскоўцам (з іх — як мінімум 12 удэгейцаў) з прыморскага Краснага Яра. У Хабараўскам краі мабілізавалі шасцярых арочаў (роднасны удэгейцам народ; арочаў засталося менш за 600 чалавек).
У вёсцы Андрушкіна ў Якуціі, паводле звестак Беражкова, позвы прыйшлі шасцярым мясцовым жыхарам: тром юкагірам (усяго іх крыху больш за паўтары тысячы) і тром эвенам (народ, роднасны эвенкам, усяго іх 21,8 тысячы).
«Афіцыйнай статыстыкі няма, усё ў хаосе, — кажа Беражкоў. — Мяркуючы па паведамленнях, мабілізацыя закранула ўсе пасёлкі, дзе жывуць карэнныя народы».
Пры гэтым актывісты не лічаць, што ўлады спецыяльна ставяць задачу «адлавіць абарыгенаў»: хутчэй справа ў тым, што сельскіх жыхароў мабілізуюць больш, чым гарадскіх, а больш за дзве траціны карэнных народаў жывуць менавіта ў вёсках. Прычым часцей за ўсё — у дэпрэсіўных раёнах, дзе няма працоўных месцаў і развітай інфраструктуры: пратэставаць і нават размаўляць з журналістамі ды праваабаронцамі там баяцца, таму што рызыкуюць страціць хоць нейкую працу.
«Стаіцца, не высоўвацца і чакаць»
Усе суразмоўцы «Холаду», прадстаўленыя ў гэтым матэрыяле пад сваімі імёнамі, знаходзяцца ў Міжнародным камітэце карэнных народаў Расіі, створаным у лютым 2022 года і эмігравалі з Расіі па палітычных матывах.
Павел Суляндзіга з 2016 года жыве ў ЗША і чакае палітычны прытулак праз пагрозы з боку ФСБ; тады ж яго фонд «Батані» прызналі «замежным агентам».
Дзмітрый Беражкоў эміграваў у 2013 годзе, калі ўрад пачаў процідзейнічаць працы Асацыяцыі карэнных малалікіх народаў Поўначы, Сібіры і Далёкага Усходу, у якой ён быў віцэ-прэзідэнтам, і прасунула ў яе кіраўніцтва больш лаяльных людзей (цяпер на сайце асацыяцыі можна знайсці, напрыклад, банер «ZаРоссию»).
Андрэя Данілава, які абараняў правы саамаў у Расіі, неаднаразова затрымлівалі і арыштоўвалі за яго дзейнасць, таму напярэдадні вайны ён з'ехаў у Нарвегію. Там жывуць больш за 50 тысяч саамаў (у Расіі іх менш за дзве тысячы).
Усе трое працягваюць падтрымліваць сувязі з Расіяй. «Я ведаю, як жывуць карэнныя малалікія народы ў Расіі, больш, чым тыя, хто цяпер там знаходзіцца», — кажа Суляндзіга. Паводле яго слоў, да яго пастаянна звяртаюцца прадстаўнікі малых народаў з розных рэгіёнаў: напрыклад, па пытаннях абароны навакольнага асяроддзя ў месцах іх пражывання.
Цяпер Міжнародны камітэт карэнных народаў Расіі дапамагае ім выратавацца ад мабілізацыі: кансультуюць і дапамагаюць з'ехаць з краіны. Па словах Суляндзігі, амерыканскія ўніверсітэты збіраюцца выдзеліць стыпендыі для карэнных малалікіх народаў Расіі.
Пра тое, як менавіта праваабаронцы дапамагаюць ім з'ехаць з Расіі і ў якія краіны, суразмоўцы «Холаду» гаварыць адмовіліся, аднак прызнаюць, што ахвотных з'ехаць няшмат. «Нам не вераць, што мы можам дапамагчы, — кажа Беражкоў. — На людзей цісне начальства, пра нас гавораць, што мы заходнія шпіёны, што прадаліся ЦРУ».
Звестак пра тое, колькі мужчын з карэнных малалікіх народаў загінула на вайне з Украінай, таксама няма.
Беражкову вядома пра смерць толькі двух вайскоўцаў: аднаго нанайца (усяго іх 12 тысяч чалавек) і аднаго чукчы (15,9 тысячы). Паводле яго слоў, нават такія страты і нават мабілізацыя некалькіх дзясяткаў чалавек — гэта велізарныя страты для малалікіх народаў.
«Мы жывём на гэтых землях тысячы гадоў, — падсумоўвае Данілаў. —
Ведаеце, колькі Пуціных было на нашым вяку? Таму тактыка такая: сысці ў лясы, стаіцца, не высоўвацца і чакаць».
Чытайце таксама:
У карэльскім сяле не змаглі нікога мабілізаваць, бо ўсе сышлі ў лясы
Нярускі свет. Праз вайну ва Украіне расійскія нацыянальныя меншасці спрабуюць усведамляць сябе па-новаму
У Расіі памёр апошні носьбіт алеуцкай мовы
