Фота тут і далей Ігара Мацвеева
Халяпінка — былы маёнтак князёў Хамянтоўскіх пад Талачыном. Зараз ад сядзібы засталіся толькі руіны фамільнай капліцы-пахавальні. Ёй больш за 200 гадоў. На званічнай арцы добра бачныя даты: 1803-1822. Ці то гэта гады, калі будавалі будынак, ці то перыяд, калі тут хавалі Хамянтоўскіх.
Хамянтоўскія — вядомы дваранскі род у ВКЛ, а затым у Магілёўскай губерні Расійскай імперыі. Адзін з тых, чыя надмагільная пліта захавалася — генерал-маёр Міхаіл Якаўлевіч Хамянтоўскі. Нарадзіўся ў 1776 годзе, памёр у 1846-м. Удзельнік Барадзінскай бітвы ў вайне 1812 года, быў пры галоўным штабе Міхаіла Кутузава. Яшчэ аднаго князя — генерал-лейтэнанта Пятра Міхайлавіча Хамянтоўскага (нарадзіўся ў 1828 годзе) — імператар Аляксандр II лічыў адным з найбольш здольных афіцэраў. На загад цара ён служыў начальнікам інтэнданцкага ўпраўлення Варшаўскай вайсковай акругі. Затым — у вайсковым і марскім міністэрствах у Санкт-Пецярбургу. Памёр у 1900 годзе, пахаваны ў радавой капліцы.
Апошні Хамянтоўскі, як лічаць даследчыкі, знайшоў тут спакой у 1916 годзе. А ў цэлым, на іх думку, у капліцы пахавалі 11 прадстаўнікоў магнацкага роду.
У савецкі час пахаванні знішчылі вандалы, тыя, што шукалі каштоўнасці. Яны паднялі падлогу ў капліцы, выявілі грабніцы. Надмагільныя пліты расцягнулі. Пакуль знайшлі чатыры помнікі.
«Помнікі генералам ляжалі ў маім двары. І людзі казалі: «Во, пры жыцці сабе і жонцы помнікі прыдбаў»»
Па адукацыі Аляксандр Марэйка — аграном, нарадзіўся ў Столінскім раёне Брэсцкай вобласці. Але лёс прывёў яго на Віцебшчыну: каля 20 гадоў адпрацаваў па спецыяльнасці ў Крулеўшчыне і Докшыцах. Потым быў першым намеснікам старшыні Верхнядзвінскага райвыканкама. У 2002 годзе ўзначаліў Талачынскі раён. На гэтай пасадзе знаходзіўся 9 гадоў. Затым кіраваў маслаэкстракцыйным заводам у Віцебску. З гэтай пасады выйшаў на пенсію.
А «эпапея» з капліцай пачалася так. У 2002 годзе да тагачаснага новага старшыні Талачынскага райвыканкама Марэйкі прыйшлі на прыём гараджане. Расказалі, што знайшлі на сваім участку на вуліцы Аршанскай два старадаўнія надмагільныя помнікі.
— Я пытаюся: «Помнікі каму?» — «Ды нейкім генералам Хамянтоўскім (Міхаілу і Фёдару Хамянтоўскім. — Заўв. Onlíner). Што нам з імі рабіць?» — пытаюцца людзі. «А, ну раз генералам, хай іх забірае ваенкамат», — распарадзіўся я. Далей пліты з чорнага граніту нейкі час ляжалі ў ваенкамаце, — успамінае мужчына. — А потым у Талачыне адкрылі жаночы манастыр. І помнікі перавезлі туды. Аднойчы тэлефануе мне настаяцельніца: «Вашы помнікі да гэтага часу ў нас. Забярыце, калі ласка». — «Матушка, я яшчэ жывы, якія помнікі?» Я і забыўся пра іх зусім! А як успомніў — патэлефанаваў, каб пліты прывезлі да мяне ў двор. І яны ляжалі там, пакуль я не выйшаў на пенсію. Па горадзе ішлі чуткі: «Во, Марэйка яшчэ пры жыцці сабе і жонцы помнікі прыдбаў». А я ўсё хацеў адвезці іх да капліцы, ды рукі ніяк не даходзілі. І мяне мучыла сумленне. Выйшаўшы на пенсію, вырашыў вярнуць іх на месца, у Халяпінку.
У студзені 2018 года Аляксандр прыехаў сюды «на разведку». І зразумеў, што спачатку трэба расчысціць дарогу да капліцы: да яе нельга было пад'ехаць нават на ягонай «Ніве»-усюдыходзе.
— На расчыстку дарогі пайшла амаль уся зіма. Яна так зарасла кустамі, што ў ход пусціў бензапілу, трымер, рыдлёўку… Потым па адным прывёз помнікі. Яны ж важаць пад 400 кг кожны! Спытаўся ў бацюшкі, як правільна іх паставіць. Вырашылі ўсталяваць справа ад уваходу ў «каплічку».
А потым — нечакана для самога сябе — Марэйка вырашыў аднаўляць капліцу.
Так выглядала капліца ў самым пачатку рэканструкцыі — зімой 2018 года. Тады тут не было даху
— Спачатку я не планаваў брацца за гэтую капліцу. Але потым убачыў, у якім яна жахлівым стане: званіца ўпала на дах, дах — на столь, столь — на падлогу, падлога — на склеп… Усё гэта трэба было расчышчаць, усярэдзіну нават нельга было зайсці праз дзвярны праём, толькі праз вокны. І ў мяне прачнуўся абавязак, грамадзянскі ці як яго там назваць. Вырашыў: нельга даць гэтай капліцы канчаткова разбурыцца. Я ж чацвярых унукаў выхоўваю, і яны спытаюць: «Дзед, вось ты пражыў жыццё, а што ты зрабіў?» Унукі, дарэчы, часта са мной сюды прыязджаюць. Я родам з Палесся, а ў нас з дзяцінства людзей прывучаюць, што трэба працаваць.
Зараз каля капліцы знаходзяцца чатыры помнікі: згаданым генералам Фёдару і Міхаілу Хамянтоўскім, жонцы Міхаіла — Лізавеце Хамянтоўскай, а таксама іх сыну, сапраўднаму стацкаму саветніку Паўлу Хамянтоўскаму.
— Помнік жонцы генерала знайшоў выпадкова, прастукваючы ломам тэрыторыю. Пліта ляжала вунь там, далей, пад яблыняй. А пастамент Паўлу выявіў, калі чысціў завал усярэдзіне капліцы. Пакуль ён ляжыць на зямлі, але з часам і пастаўлю яго.
Пад горкай непадалёк стаіць паўразваленая хата, у якой, па расказах мясцовых жыхароў, жыла жанчына, яна ў савецкія гады сачыла за парадкам у капліцы.
— Кожную раніцу яна прыходзіла ў «каплічку», запальвала лампадку, малілася. У 1950-х яна памерла, і капліцу разрабавалі. Падобна на тое, менавіта тады дзве пліты — Міхаілу і Фёдару Хамянтоўскім — і патрапілі ў Талачын, дзе іх праз гады знайшлі мясцовыя жыхары, якія прыходзілі да мяне на прыём.
Дом, дзе жыла вяскоўка, што сачыла да сваёй смерці за парадкам у капліцы
«Будаўнікі сказалі: лягчэй усё знесці і пабудаваць новае». Але гэта ж наша гісторыя!»
Перад пачаткам работ Марэйка прывёз да капліцы будаўнікоў — параіцца, што і як рабіць.
— Яны сказалі: «Лягчэй усё знесці і пабудаваць новае». Але гэта ж наша гісторыя! І я вырашыў: не, буду спрабаваць выратаваць руіны. З рэканструкцыяй я, вядома, спазніўся на добрых дзесяць гадоў: яе трэба было пачынаць, калі ў «каплічкі» яшчэ быў дах.
За 4,5 года Аляксандр зрабіў многае. Расчысціў завалы ўсярэдзіне капліцы, навёў парадак на тэрыторыі побач, спілаваў на пагорку аварыйныя дрэвы. І здзейсніў мару — у 2021 годзе ўзвёў над пахавальняй дах.
— На гэтыя работы — ад збору матэрыялаў да ўстаноўкі — сышоў цэлы год. Колькі я ні прывозіў сюды спецыялістаў, мы не маглі разабрацца, як паставіць дах. Бо ніякіх здымкаў і чарцяжоў, як выглядала капліца раней, не было. Таму ўсё рабіў чыста па сваім паняцці: каб нідзе не зацякала і ля будынка быў нейкі выгляд.
Вышыня капліцы разам са званіцай — 14,5 метра. Працаваў адзін. Вышыні баяўся, але лез. Дарэчы, накрыць дах — самае лёгкае. Да гэтага трэба было пакласці бэлькі, на бэлькі замацаваць кроквы, зрабіць абрашоткі.
Матэрыялы талачынскаму пенсіянеру-энтузіясту падарыла мінская кампанія «Слаўны дах».
— Фірма аддала мне бязвыплатна 110 лістоў кампазітпласту. Астатнія матэрыялы (канькі, стэкі, яндоўкі) купіў за свае грошы.
Фрагмент бакавой часткі цынкавай труны. Аляксандр знайшоў яго падчас уборкі завалаў у капліцы. «Дзвесце з чым-то гадоў прайшло, як у гэтай труне пахавалі чалавека!»— дзівіцца энтузіяст
Колькі асабістых сродкаў на аднаўленне капліцы сышло за амаль 5 гадоў, Марэйка, паводле яго слоў, не лічыў.
— І не хачу лічыць, а то ў сям'і будуць пытанні, — смяецца былы старшыня райвыканкама. — Грошы ідуць на цэглу (яе ўжо сышло пад 7 тысяч штук, а яшчэ трэба ўмацоўваць сцены), лес, арматуру, раствор, вапну, бензін і гэтак далей. Інструмент таксама ламаецца. Напрыклад, адну бензапілу загубіў, купіў другую. На ўсё гэта сыходзіць нейкая частка пенсіі.
— Што адчулі, калі забілі на даху апошні цвік?
— Радаваўся, што нездарма выдаткаваў час і сілы, што людзі ў мяне паверылі, дапамаглі матэрыяламі. Прыемна і тое, што тут сталі бываць людзі. Прыязджаюць на машынах, матацыклах, раварах, хтосьці дабіраецца пешшу. У асноўным гэта моладзь з розных рэгіёнаў Беларусі, якая цікавіцца нашай гісторыяй. А вось сваім, мясцовым, наколькі я заўважыў, гэта не цікава, яны нават не ведаюць пра тое, што за 10 кіламетраў ад Талачына ёсць такая славутасць.
«Адбываліся дзіўныя рэчы: балела галава, чуліся нейкія крокі»
Капліца-пахавальня — месца спачынку, цішыні і малітвы. Аляксандр — рэаліст, але прызнаецца, што не раз заўважаў тут нешта дзіўнае.
— Калі пачаў працаваць усярэдзіне капліцы, раптам стала балець галава, хоць для маіх гадоў у мяне добрае здароўе: я не пакутую ні на ціск, ні на іншыя хваробы. Прычым галаўны боль паўтараўся раз за разам — менавіта пры працы ўсярэдзіне пахавальні. Паклікаў бацюшку, ён накіраваўся ў капліцу. Назаўтра працую — і зноў галава расколваецца. Зноў клічу святара, ён памаліўся другі раз. І толькі пасля гэтага спыніліся прыступы.
Але цяпер такое пачуццё, што нехта па капліцы ходзіць, пляскае, увесь час чутныя нейкія гукі накшталт крокаў з рэхам у склепе. Можна гэтаму верыць, а можна не верыць, але я кажу як ёсць. Тым не менш, гэтыя дзівацтвы мяне не палохаюць: я ж нічога дрэннага ў капліцы не раблю.
Па словах Марэйкі, большасць землякоў не разумее, навошта ён адраджае капліцу.
— Некаторыя думаюць, што я знайшоў спадчыннікаў Хамянтоўскіх за мяжой і яны мне плацяць «грошы», купілі машыну. Але гэта ж поўнае трызненне! Другая катэгорыя — людзі, якія абяцаюць, маўляў, прыедзем і дапаможам. Але на гэтым усё. Дапамагчы маглі б прадпрыемствы. А прадпрыемствы — гэта кіраўнікі. Але яны неяк не праяўляюць цікавасці. Хоць тыя, да каго я звяртаўся, не адмаўлялі. Машыну пяску сюды прывезлі, далі «Амкадор» і гэтак далей.
Сёлета Аляксандр плануе паставіць у капліцы вокны і дзверы.
— Тут жа так: адну працу зрабіў — другая чапляецца. Да зімы трэба да канца ўмацаваць сцены і былую званічную арку, абавязкова ўсталяваць шэсць вокнаў і дзверы. Вокны ўжо замовіў, з грашыма на іх дапамаглі людзі: сабралі на дабрачынны рахунак каля 1,5 тысячы рублёў. Гэта будуць звычайныя вокны ПВХ: тут ужо не да гістарычнай дакладнасці, трэба ставіць хоць нешта, каб захаваць будынак. Затым трэба будзе пакласці падлогі і брацца за ўнутранае аздабленне, тынкоўку. А потым не ведаю — можа, і сілаў ужо не будзе, мне ж 65 гадоў. Ды і дэкор — гэта ўжо справа вузкіх спецыялістаў.
За гэтыя гады капліца на пагорку ўжо стала для пенсіянера роднай:
— Вось такая яна, Халяпінка! Месца тут добрае. Тэлефон не ловіць: інтэрнэту і сувязі няма. І гэта мілая справа! Калі я тут, то для ўсіх не даступны. Галава адпачывае — вакол прырода. Глядзіш, там вылецеў рой пчол, тут два ласі зноў прыйшлі да сваёй улюбёнай ліпы і ядуць лісце. П'еш гарбатку, назіраеш за гэтай прыгажосцю — і ў горад не хочацца вяртацца. Можа быць, яшчэ і таму мяне так прыцягвае гэта месца.
