Яна піша ў медыя «Холад»:
Фота Станіслава Красільнікава / ТАСС / Scanpix
«Чукча татарская», — напісала мне ў Фэйсбуку незнаёмая жанчына. Ёй, мякка кажучы, не спадабаўся мой пост пра наступствы расійскай акупацыі ў Бучы, і яна наважылася адправіць мяне ў накаўт нязломным аргументам. Ім аказалася мая нацыянальнасць, і гэта вытлумачальна:
няма нічога больш ганебнага для прадстаўніка «дзяржаваўтваральнага народа», чым быць чукчай, або татарынам, або хахлом. Гэта значыць — нярускім.
Гэты выпадак прымусіў мяне ўспомніць пра «дэнацыфікацыю», якой Пуцін матываваў ваеннае ўварванне ва Украіну. Насуперак ягоным планам, з пачатку поўнамаштабнай вайны многія загаварылі пра тое, што яна патрабуецца самой Расіі, — і я з гэтым цалкам згодная. Але справа не толькі ў гэтым.
Тое, што Пуцін называе «дэнацыфікацыяй», — не змаганне з нацызмам, а жаданне знішчыць нацыянальную ідэнтычнасць, зрабіць так, каб украінцаў не існавала як народа.
Вось чаму на акупаваных тэрыторыях, па паведамленнях украінскіх уладаў, з бібліятэк вымаюць, а потым спальваюць украінскія кнігі, а ў школах адмяняюць вывучэнне ўкраінскай мовы. Няма мовы — няма культуры, няма ідэнтычнасці, няма народа.
Але да гэтага ў Расіі ўжо былі «дэнацыфікаваныя» іншыя народы. У большай ці меншай ступені крывава — але, у любым выпадку, даволі паспяхова.
Мая асабістая «дэнацыфікацыя» пачалася, калі мне было крыху больш за тры гады, — тады я пайшла ў дзіцячы садок. У гэтым узросце я выдатна гаварыла на роднай татарскай мове. Мая сваячка любіць успамінаць, як я бойка тлумачыла ёй значэнні малюнкаў з кніжкі пра навакольны свет: «Менә бу әшәке гөмбә, ә менә бусы — әйбәте» («Гэта — неядомы грыб, а гэта — правільны»).
Прызнаюся, я з цяжкасцю змагу паўтарыць гэты трук цяпер. Выхавацелямі дзіцячага садка было строга наказана: у савецкага дзіцяці павінна быць толькі адна мова — руская. Усё астатняе — ад нячысціка, забудзьцеся.
«Дэнацыфікацыя» рабіла сваю справу — і да першага класа па-татарску я добра разумела, але гаварыць магла ўжо з цяжкасцю. Так застаецца і цяпер: усё разумею, але каб адказаць, то пераходжу на рускую. Бо навошта губляць час, сутаргава падбіраючы словы.
У школе татарская была ў многіх нелюбімым прадметам. Яшчэ б: ты ведаў, што яе вывучэнне абсалютна бессэнсоўнае. Дома па-татарску гавораць рэдка, а недзе яшчэ не гавораць увогуле, і ў будучыні яна наўрад ці табе спатрэбіцца. Некаторыя мае аднакласнікі-татары на татарскую не хадзілі, а разам з рускімі дзецьмі наведвалі краязнаўства: гэта значыць, роднай мовы да таго моманту яны практычна не ведалі.
Гэта быў позні савок, у якім усё яшчэ актыўна падтрымліваўся міф пра дружбу і роўнасць народаў.
«Паглядзі, як добра вучыцца Фарыда, — звярталася мая настаўніца Ганна Віктараўна да майго аднакласніка Ромы. — Хоць і татарка».
Выкажу здагадку, што такую ж ухвальную мацярынскую інтанацыю чула яшчэ мая мама, якая адразу пасля заканчэння школы — перад паступленнем на фізфак Казанскага ўніверсітэта — працавала нянечкай у дзіцячым садку. Іншая нянечка — жанчына з рускай вёскі — ласкава называла маму «чаплашачка ты мая». Прыблізна ў той жа час можна было пачуць у казанскім трамваі: «Гэй, вы! А ну перастаньце размаўляць на сваёй мове!»
Але не будзем адхіляцца. Гэта ж мае ўспаміны, не маміны.
Магу сказаць, што амаль усе мае гарадскія аднагодкі-татары — тыя, чыё дзяцінства прыпала на 1980-я, — гэта пакаленне моўных інвалідаў.
Гаварыць па-татарску было няёмка і сорамна. Галоўнымі носьбітамі мовы ў той час былі выхадцы з вёскі. Вядома, была яшчэ праслойка гарадской інтэлігенцыі — але настолькі тонкая і кволая, што ў гарадах татарскай было амаль не чуваць. Хіба што ў Нацыянальным тэатры.
Таму, калі ў 1990-я гады ў рэспубліцы абвясцілі «суверэнітэт», а татарскую мову зрабілі абавязковай для вывучэння, выкладаць гэты прадмет у школах і ВНУ, у большасці сваёй, сталі выхадцы з вёсак. Многія з іх гаварылі па-руску з моцным акцэнтам, не так упэўнена трымаліся і нават не так добра апраналіся, як іх калегі, якія выкладалі фізіку, алгебру або англійскую. Стаўленне да іх было адпаведным: «калгаснікі».
Цяжка ўявіць, каб нейкага школьніка паўшчувалі за двойкі па татарскай. Больш за тое, некаторыя бацькі адкрыта прызнаваліся, што заахвочваюць дзяцей яе не вучыць.
З нагоды атэстата ніхто не турбаваўся — да выпускнога ў ім усё адно малявалі пяцёркі і чацвёркі, не псаваць жа чалавеку жыццё з-за непатрэбнага прадмета. Дакладна гэтак жа ішла справа ў тэхнікумах і інстытутах.
Прыйшоў час, і мы самі сталі бацькамі. Што мы маглі сказаць сваім дзецям на «матчынай мове»? Максімум пару прымітыўных фраз. Дзядулі і бабулі спрабавалі наганяць страчанае, але «страчанае» тут — ключавое слова.
Я некалькі разоў назірала карціну, калі маму дзіцяці, якое «позна загаварыла», ушчувалі ў пясочніцы іншыя мамы: гэта ўсё з-за таго, маўляў, што дома вы гаворыце з ім на дзвюх мовах. Няправільна гэта, трэба вызначыцца. Сярод гэтых «настаўніц» былі і такія, якія аддавалі сваіх дзяцей у школы ранняга развіцця, дзе дзеці вывучаюць англійскую as early as possible — ці то з моманту, калі дзіця пачынае пераварочвацца, ці то калі пачынае трымаць галоўку. Бо ўсім вядома, што чым раней пачынаеш вучыць другую мову, тым лепш.
Пры гэтым рускія ў Татарстане — гэта вельмі талерантныя рускія. Яны даўно прызвычаіліся да татарскіх імёнаў, нацыянальных святаў, міжнацыянальных шлюбаў. Яны ведаюць словы «исәнмесез» («добры дзень»), «рәхмәт» («дзякуй») і нават жартам прыгаворваюць «Алла бирсә» («Бог дасць»).
Калі я з'ехала ў Маскву, то зразумела, што ў іншых рэгіёнах праблема не абмяжоўваецца тым, што рускія не хочуць вучыць мовы нацменаў. Расія — краіна хоць і шматнацыянальная, але ксенафобская.
Даволі паказальным быў мой вопыт працы на канале «Расія». На двары быў 2007 год. У федэральным эфіры ўжо паспелі папрацаваць Аляксандра Буратаева і Лілія Гільдзеева, але адмоўны ваў-эфект усё адно быў у наяўнасці. Я перыядычна натыкалася ў інтэрнэце на просьбы «прыбраць гэтую чурачку» або пытанні «а што — рускую не маглі знайсці? А дзе ж Каці, Машы, Наташы?».
Фарыда Курбангалеева падчас працы на тэлеканале «Расія». Фота: «Вікіпедыя»
Калегі ў цэлым ставіліся да мяне адэкватна і добразычліва. Ну, калі не лічыць пацешных удакладненняў, ці хадзіла я ў хадж і ці ела каня. Як і звыклага для любога нацмена пытання, якое гучыць так:
— А як цябе можна называць па-руску?
— Ніяк нельга, гэта маё адзінае імя.
Гнеў, таргаванне, неахвотнае прыняцце.
Я ведаю мноства выпадкаў, калі Фідаіль рабіўся Федзем, Гульнур — Гуляй, Каміль — Колем. Ды і што далёка хадзіць: мая бабуля Хадзіча Фазлееўна 50 гадоў пражыла ў камуналцы пад мянушкай «цётка Каця». Мая прыяцелька-аварка Мар'ян распавядала, што, вучачыся ў Маскве ў РДГУ, часта прадстаўлялася Мар'янай. Ёй здавалася, што так да яе будуць лепш ставіцца.
Адна дзяўчына з універсітэцкай кампаніі перыядычна казала ёй: «Ну трэба ж, ты такая нармальная — проста як мы».
Я памятаю, як супрацоўнік Сбербанка, трымаючы ў руках мой пашпарт грамадзяніна Расійскай Федэрацыі і прачытаўшы мае прозвішча і імя, пацікавіўся, грамадзянкай якой дзяржавы я з'яўляюся. Як дырэктар школы, у якую пайшла мая старэйшая дачка, сумнявалася, што яе інтэлектуальныя здольнасці такія ж, як у аднагодкаў-масквічоў: «Паўднёвыя дзеці (!) хутчэй спеюць фізічна, але і разумова часам адстаюць». Акушэрка ў маскоўскай радзільні ўдакладняла — ці прынята ў маёй краіне прышчапляць нованароджаных дзяцей.
Аднойчы ў гандлёвым цэнтры ў мяне ўкралі кашалёк. Першае слова, якое вымавіў паліцэйскі, было: «Чурбаны?». Я выпала ў ступар, таму што, у маім разуменні, прамаўляць такое слова праваахоўнік не мае права. Я адказала: «Гэта былі дзве жанчыны славянскай знешнасці», чым відавочна ўвяла ў ступар ужо самога паліцэйскага.
Мой траюрадны брат Азамат не мог зняць у Маскве кватэру. Пачуўшы яго імя па тэлефоне, масквічы цікавіліся: «Вы што, узбек?» — і кідалі слухаўку. Ён не паспяваў ім расказаць ні пра добрую пасаду, ні пра стабільны заробак у Сбербанку. Зняў жытло толькі праз знаёмых.
Каб не абмяжоўвацца прыкладамі з асабістага жыцця, я абтэлефанавала сваіх нярускіх сяброў і прыяцеляў. Я не прыкладала ніякіх намаганняў, нікога не шукала і не ўмольвала даць мне каментарый. Гэта ўсё гісторыі «аднаго поціску рукі».
Ібрагім, кумык, які нарадзіўся ў Грозным: «Аднойчы я аддаў дакументы на афармленне замежнага пашпарта і не мог атрымаць яго восем месяцаў. Мне казалі, што ён яшчэ не гатовы. У выніку я проста сеў у кабінеце супрацоўніка пашпартнага стала і заявіў, што нікуды адсюль не пайду, пакуль не атрымаю дакумент. Чалавек відавочна не чакаў такога нахабства. Падумаў трохі і дастаў мой пашпарт з шуфляды».
Артур, чачэнец, які нарадзіўся ў Грозным: «Мы ўцяклі з Чачні падчас першай чачэнскай, я змяніў шмат розных школ. У пятым класе вучыўся ў Чаркеску. Аднойчы на ўроку гаворка зайшла пра чачэнцаў, і настаўніца сказала, гледзячы проста на мяне: «Вы наогул усе тэрарысты, вас трэба ізаляваць». Стаўшы студэнтам, я не мог уладкавацца на працу. Я не стаў афіцыянтам у кавярні, кансультантам у краме і распаўсюджвальнікам рэкламных флаераў. Некалькі гадоў таму мяне не пусцілі ў навагоднюю ноч у маскоўскі начны клуб. Ахоўнік паглядзеў у мой пашпарт і адмовіў, а на просьбу назваць прычыну адказаў: «Без каментарыяў».
Але вярнуся да сваіх татараў і да сваёй «дэнацыфікацыі». Некалькі гадоў таму татарскую ў Татарстане зноў зрабілі неабавязковай для вывучэння. Яе з радасцю кінулі наведваць не толькі рускія, пад ціскам якіх закон і быў прыняты, але і многія татары. А навошта? Усім зразумела, што гэта абсалютна бессэнсоўна: на татарскай амаль нідзе не гавораць, і ў будучыні яна дакладна не спатрэбіцца. Добра хоць на гэтым вітку гісторыі размаўляць дома не забаранілі. Пасыл якраз і быў такім: «Размаўляйце дома» і нават — «Як кепска, што раней вам гэта забаранялі».
Вялікі дзякуй, але «размовы дома» — гэта таксама дарога ў нікуды. Гэта таксама страта мовы, проста расцягнутая ў часе.
Без сістэматычных урокаў і навуковых праграм, падручнікаў і метадычных дапаможнікаў, курсаў і пастаяннай практыкі мову не захаваць. Тым больш калі вучыць яе факультатыўна. Уявіце, калі б гэтак жа «па жаданні» ў школах вывучалася б руская. Або хімія, або алгебра. Ці шмат школьнікаў пажадалі б наведваць гэтыя прадметы? Страта мовы ва ўмовах «хочаш вучы — хочаш не» — гэта пытанне пары-тройкі пакаленняў.
Ніхто з маіх рускіх сяброў, якія нарадзіліся і якія выраслі ў Татарстане, татарскай не валодае і вучыць не збіраецца.
У якасці ілюстрацыі я прывяду прыклады размоў з маімі сяброўкамі. Абедзве — інтэлігентныя жанчыны з вышэйшай адукацыяй і высокім узроўнем эмпатыі. «Чукчай татарскай» яны мяне ніколі не назавуць.
Дыялог нумар адзін (адбыўся да адмены абавязковага вывучэння татарскай мовы ў школах):
— Татарская стаіць у раскладзе кожны дзень, як гэта надакучыла! Каця (дачка, імя змененае) з-за яе вельмі стамляецца. Хутчэй бы яе прыбралі!
— А што ты будзеш рабіць, калі яе прыбяруць?
— Хачу, каб даставілі англійскую, і добра было б, каб італьянскую. Мару, каб яна паехала вучыцца ў Італію.
— Але ж не ўсе дзеці туды паедуць. Многія ўсё жыццё пражывуць у Татарстане.
— Ну і што? А татарская навошта ім патрэбная?
— Каб размаўляць з сябрамі, напрыклад. Слухай, а ты не хацела б ведаць татарскую, каб размаўляць на ёй са мной? Бо я гавару з табой па-руску.
— Ну ты даеш! Ці не занадта гэта вялікая ахвяра — вывучаць татарскую для таго, каб проста гаварыць з табой?
Дыялог нумар два, але прывяду яго як маналог (быў прагавораны пасля адмены татарскай мовы як абавязковага прадмета):
«Дзякуй богу, татарскую прыбралі. Я як успомню школу, дык уздрыгваю (прамаўляе па-татарску фразу «мая Радзіма — Рэспубліка Татарстан», наўмысна перакручваючы слова). Лепш бы замест яе якое-небудзь краязнаўства паставілі. У мяне на працы куча рускіх калегаў, якія прыехалі з Казахстана. З цяжкасцю тут атрымліваюць расійскае грамадзянства, экзамен па рускай здаюць, уяўляеш. Але там іх прыгнятаюць, прымушаюць казахскую вучыць.
Я нават падумала: добра, што мае бабуля і дзядуля ў свой час прыехалі будаваць КамАЗ, а не ўмоўны Байканур. А то б і мне прыйшлося так мучыцца — вучыць казахскую або вырашаць пытанні з расійскім грамадзянствам».
Пачакайце, калі ласка. Вось мае бабуля і дзядуля нікуды не прыязджалі будаваць КамАЗ. І іншыя бабуля і дзядуля таксама не прыязджалі. Яны ўсё жыццё пражылі на гэтай зямлі. Да гэтага на ёй стагоддзямі жылі іх бабулі і дзядулі. Яны гаварылі, чыталі і пісалі па-татарску. Да таго часу, пакуль хтосьці не вырашыў гэты працэс адміністраваць і рэгламентаваць. «Дэнацыфікаваць» татараў, груба кажучы.
Мой бацька, які нарадзіўся ў 1940-я, дзяцінства і юнацтва правёў у Старой Татарскай слабадзе — нізіннай частцы Казані, дзе гістарычна жылі татары. Цяпер гэты раён ператварылі ў маляўнічы турыстычны лубок з ярка выяўленым нацыянальным каларытам. Але трэба разумець, што да 1917 года выбару ў татараў асабліва не было: жыць у прэстыжнай верхняй частцы горада яны, у большасці сваёй, не мелі права.
Па словах майго таты, у яго дзяцінстве ў гэтым раёне не было ніводнага рускага, які не ўмеў бы гаварыць па-татарску. А да сярэдзіны мінулага стагоддзя рускіх там жыло нямала.
Яго сяброўкі дзяцінства, Паліна і Каця, пераходзілі на татарскую кожны раз, калі хацелі пасакрэтнічаць пры маці, якая татарскай не ведала.
Гэта значыць, што там, куды працэс «дэнацыфікацыі» не пранікаў, былі бачныя выдатныя вынікі — сапраўдная, а не паказная дружба народаў. Пры сапраўднай роўнасці, узаемнай павазе і захаванні нацыянальнай ідэнтычнасці.
У нашы дні гэты сюжэт здаецца фантастычным, і я не магу знайсці адказ на пытанне: чаму тым рускім было не сорамна гаварыць па-татарску і куды гэтыя рускія дзеліся? Яшчэ я адчуваю пачуццё віны ад таго, што сама не прыкладала дастаткова намаганняў, каб развіваць і захоўваць мову ў сваёй сям'і. Я думаю, што трэба было наняць рэпетытара. Я думаю, што трэба было купіць дапаможнік. Я думаю, што трэба як мага больш гаварыць са старэнькімі бацькамі. Хоць бы цяпер, хоць бы сяк-так. І хоць бы праз пень-калоду, але ўсё адно спрабаваць гаварыць з дзецьмі.
Так што ў словах незнаёмай жанчыны з Фэйсбука ёсць доля праўды. У пэўным сэнсе я сапраўды «чукча татарская» — незразумелы гібрыд, чалавек без роду і племені і без мовы, які спрабуе ўхапіцца за карані, што адміраюць.
Ну а што ж будзе потым, калі Украіна атрымае ў вайне з Расіяй не толькі маральную, але і фізічную перамогу? Што будзе, калі ўкраінцы вызваляць акупаваныя тэрыторыі, калі вернуць у школы ўкраінскую мову, калі надрукуюць на ёй новыя выдатныя кнігі? А Расія (я вельмі хачу ў гэта верыць) нарэшце і сапраўды будзе свабоднай? Што будзе не з украінцамі, зразумела, а з намі — «дэнацыфікаванымі» расійскімі чабурэкамі? Хачу памыляцца, але я, здаецца, ведаю — што.
Нядаўна я выпадкова наткнулася ў Фэйсбуку на адкрыта ксенафобскі каментарый. У той галінцы абмяркоўваліся санкцыі, якія ўлады ЗША пабаяліся ўвесці супраць Аліны Кабаевай. Адзін з удзельнікаў размовы заўважыў: «А што з яе ўзяць? Звычайная татарская жанчына: муж, дзеці, сям'я. Шмат розуму не трэба». Гэты каментарый лайкнуў чалавек, з якім у мяне некалькі дзясяткаў агульных сяброў, аўтар палымяных пастоў супраць вайны ва Украіне.
На маё здзіўленне-заўвагу, фэйсбук-сябра наставіў кучу смайлікаў-дужачак і напісаў: «прабачце». А калі я заўважыла, што мне зусім не смешна, рэзка змяніў тон. Ён некалькі разоў паўтарыў, што «гаворыць са мной на роўных» і параіў «не нагнятаць душную тэму».
Так што мы, нярускія, пойдзем да дна з гэтым караблём — туды, куды яго адправілі свабодныя ўкраінцы. Якія размаўляюць на роднай мове і дома, і ў школе, і на працы, і дзе захочуць.
Мы пойдзем туды разам з нашай ліберальнай грамадскасцю, якая будзе шчыра радавацца перамозе Украіны, а потым возьмецца будаваць «цудоўную Расію будучыні». Але сёе-тое ў гэтай Расіі застанецца ранейшым. У ёй нікога не прымусяць вучыць няродныя або непатрэбныя мовы. Бо гэта парушэнне правоў, свабод і наогул недэмакратычна. А тых, хто будзе імкнуцца рабіць гэта самастойна, будзе ўсё менш. Ахвотныя змогуць размаўляць дома або браць факультатыў. І не нагнятаць, зразумела. Той, хто паспрабуе абурацца, будзе абвешчаны нацыяналістам і русафобам.
Гэта я, чукча татарская, вам кажу.
Чытайце таксама:
Нярускі свет. Праз вайну ва Украіне расійскія нацыянальныя меншасці спрабуюць усведамляць сябе па-новаму
«Буратам здаецца, што ўдзел у вайне ўзвышае іх да рускіх». Чаму расійскія нацменшасці так ахвотна едуць ваяваць ва Украіну
«Мы ж не «маскалі», пры чым тут мы?» У Маскве студэнтка «дыскрэдытавала расійскую армію» на марыйскай мове
Сахавуд. Якуцкае нацыянальнае кіно стала феноменам, з якім лічацца і ў Маскве
